“Stigmata: Segreguime Edukacia e Rromengi ande Centralo thaj Easto Europa”

29 July 2004

Romani-language translation of the executive summary of the ERRC report “Stigmata: Segregated Schooling of Roma in Central and Eastern Europe”

Ando chon Maj 2004-to berš Europako Rromano Cacimasko Centro trada avri/sikada raporto "Stigmata: Segreguime Edukacia e Rromengi ande Centralo thaj Easto Europa". O raporto si bazirime pe ERRC-esko terenosko rodipe ande Bulgaria, Cehikani Republika, Hungaria, Slovakia thaj Romania pe thana kaj si cace kerdini segregacia e Rromengi ande edukacia. Kava so akana ka ginaven si so o ERRC dikhla.

Kava raporto kamel te dikhel sar si e Rromane chavorrenge andar Bulgaria, Cehikani Republika, Hungaria, Romania thaj Slovakia, lindo egalutno digniteto kade kaj kerel pes segregacia ande edukacia. Rasistikani segregacia mamuj Rroma ande kadale thema si sa maj bari ande maj palutne deš berša so maj dur kerda but pharipa pala but Rromane generacie: Rromane chavorre si barile e kompleksosa kaj si maj bilache deso aver chavorre, lenge si lindo šaipe te astaren egalutni edukacia thaj kade vi šaipe te avel len lachi pozicia ando societato/amalipe; lenge si oprime (naj len šaipe) te astaren beneficie sar studentura sar vi šaipe te train/dzivdinen ande multikulturalo societato. Pe varesave thana segregacia save keren pes ande škole si rezultatura segregaciako savo keren pes ande kodola forura. Rasaki segregacia vazda pes opre sar efekto e operaciako edukaciake sistemosko ande kadala thema save kerde ekskluzia (chude len avri) e Rromengi vaš odi kaj e Rromen si specialo kultura thaj chib. Maj palal, rasaki segregacia si rezultato e školengo thaj avere oficiale manušengo te keren separacia Rromane chavorrengi katar gadzikane chavorre vaš odi kaj e gadze kerde presia pe lende. Dzi akana e governura ci kerde implementacia desegregaciake politikako. Dzi kaj e Hungaria kerda varesave aktivitetura kasko areslipe sasa te kerel pes prevencia e segregaciaki ande speciale škole thaj phagavipe varesave formengo rasistikane diskriminaciako, ni jekh aver them savo si opre sikadino ci kerda varesave cace aktivitetura te kerel pes desegregacia ando fremo školake sistemosko.

1. So o ERRC Arakhla?

Bulgaria

Sar phenel o Bulgariako Ministeriumo pala Edukacia thaj Dzanglipe, ande Bulgaria si 106 škole ande save si 100% Rromane studentura. Kadale škole These schools (akharen pes vi "Rromane geto škole"), si kerdine pe thana save si paša vaj ande rromane gava/komunitetura. Sar phenen e sikavne manuša/ekspertura trujal 70% Rromane chavorrengo save dzan ande škole akana si thodine/šuvdine ande Rromane geto škole. Gasave Rromane geto školen si standardo sar vi avere školen thaj ketegorišime si sar regulare škole, materialura (pustika) ande gasave škole sar vi kvaliteto e edukaciako si but bilačhe ande relacia e školdenca kaj sitjuven gadze.Katar e vrama kana si kerdine, ande 1950-te berša, Rromane getoske škole kerde baro dispariteto ande edukacia Rromane chavorrengi, thaj kade kerde progresivo ekskluzia katar mainstream societato. Sar sikavel Lumake Bankako (World Bank) rodipe savo si kerdino e chavorrenca saven si 15 vaj maj but berša 13.3% si biedukaciako; 76.4% si numaj fundo edukacia; 10% si maškarutni/sekundaro edukacia, and 0.2% si univerzitetoski vaj post-univerzitetoski edukacia. Sar komparacia šaj dikhel pes kaj maškar Bulgariake chavre saven si egalutne berša 6.4% (si bi edukaciako), 28.1% (si fundo edukacia), 45.4% (si sekundaro edukacia), thaj 20.1% (si univerzitetoski edukacia).¹

Aver baro problemi pala Rromane chavorre andar e Bulgaria si kaj gasave chavorren o barederipe tradel ande speciale škole pala chavre saven si mentalo hendikepo. Sar phenen varesave na-oficiale estimacie maj baro procento chavorrengo save dzan ande gasave škole si Rroma, ande procentura kodo si maškar 80 thaj 90%.

Cehikani Republika

Sar phenel o Cehikano govermento, "trujal 75 procentura Rromane chavorengo dzan direkto vaj indirekto ande spaciale škole."² Ande kadale škole Rromane chavore astaren edukacia savi si lokhi/inferioro thaj kade si lindo lenge šaipe te astaren maj bari edukacia. Vi kaj ande teoria si šaipe te gasave chavorre dzan ande mainstream škole ande praksa gasavi alokacia si but phari thaj našti kade lokhes te kerel pes. Kodo so si interesanto si fakto kaj Cehikani edukacia vi akana baziril pes po testo e inteligenciako so si lenge maj vasno fakto po drom te dikhen chavorrengi inteligencia so dzi akana sikada pes sar bilacho sistemo savo kerel rasistikane problemura; psihologikano testo bistarel pe lingvistikane thaj kulturake averchandipa/diverzitetura; bari individualo diskrecia ande relacia pala testurenge rezultatura del šaipe te sikaven pes vi rasake thaj aver irelevante faktora. Governosko čidzanglipe te phagavel kava problemo mukel šaipe te kava trendo, pala tradipe rromane chavorrengo ande škole pala mentalo hendikipirime, dzal maj dur.

Hungaria

Segregacia Rromane chavorrengi ande Hungariako edukaciako sistemo si pervasivo/segregacia savi kerel pes maškar edukaciako sistemo. Si but mehanizmura save den rezultato ande but forme segregaciake pe diferente levela ande školako sistemo. Sar vi ande but thema ando regiono, Hungariako sistemo školengo pala mentalo hendikipirime sasa utilizime ande maj palune pandzvardeš berša sar drom kaj te šuven e rromane chavorren save aver škokle ci kamle te len te gothe sitjuven. Oficialo statistika andar 1993-to berš – maj paluno berš ande savo e Hungaria kida informacie pala etnicitetura sikada kaj 50 procentura chavorrengo save dzan ande škole pala mentalo hendikipirime sesa Rroma. Maj dur rodipa sikaven kaj gasavi tendencia te traden pes e rromane chavorre ande škole pala mentalo hendikipirime (nasvale) ci ciknjarel pes.

Aver Rromane chavorre si segreguime ando fremo regulare cikne školengo kade kaj traden pes ande separate/speciale klasura. Bari praksa (praktika) pala segregacia Rromane chavorrengi ande Hungariake mainstream školde si bazirime po dekreto Ministeriumosko pala Edukacia andar 1997-to berš savo vakarel pala nacionale thaj etnikane minoritetura. O Dekreto sasa lindo sar baza pala segregacia Rromane chavorrengi ande sa Rromane "catch-up" klasura saven si sajekh bilacho standardo, save den bilacho kvaliteto e edukaciako. But Rromane chavorre save si edukuime ande "catch-up" klasura našti den maj dur ande normalo školako sistemo, thaj von agorin piri školaki kariera ande separato sistemo, ande maj but kazura ci dzan maj dura katar 5-to klaso. Normale (Mainstream) škole butivar našen katar e Rromane chavorre (te na dzan ande lenge škole) kade kaj keren presia pe lengi familia (dada thaj deja) te den piro glaso te lenge chavorre astaren "privato studentongo statuso", savo caces maj dur utilizil pes te o chavorro avel slobodo te na dzal svako djes ande škola so maj dur kerel te gasave chavorre našti astaren lachi edukacia. But Rromane čhavorre si šuvdine/thodine ande geto škole, kaj našti arakhen pes gadzikane studentura gasave škole si paša Rromane gava.

Romania

Maj baro numbri Rromane chavorrengo andar e Romania sitjuvel ande rromane geto/maxalake škole vaj pe thana/distriktura kaj bešel maj baro numbri e Rromengo. Segreguime geto škole, šaj phenel pes, sajekh den maj teluno standardo e edukaciako kana kerel pes lengi komparacia avere školenca. Fizikani infrastruktura thaj kvaliteto e sitjuvimasko si butivar ande gasave škole bilacho.

Rromane chavorre si segreguime ande separate klasura vi ande mainstream škole, khetane e klasurenca pala etnikane minoritetura thaj speciale klasura save sitjuven thaj keren edukacia sar ande škole pala mentalo hendikepirime (nasvale ande godji) manuša. Sar naj varesavo legalo pharipe te keren pes klasura ande relacia e etnicitetosa te kerel pes minoritetongi edukacia, kana si pucipe pala e Rroma gasave klasura si butivar rezultato rasake diskriminaciako. Gadze (dada thaj deja) keren presia pe škole te ulaven pes/traden pes jekh averebdar Rromane thaj gadzikane chavorre so maj dur tradel e manušen andar e škole te keren speciale klasura.

Diskriminacia e Rromengi ande Romaniako edukaciako sistemo kerda disparitetura pala astaripe lache edukaciako maškar gadze thaj Rroma. Maj paluno rodipe savo si kerdino sikavel kaj e Rromane chavorre, kana kerel pes komparacia avere na-Rromane chavorrenca, štarvar/štar droma maj cerra/zala participirin/len than ande anglal-školaki edukacia. Maj dur, Rromane čhavorre save dzan ande cikni škola 25% si ande maj cikno numbri deso na-Rromane chavore pal ande maškarutni škola 30%. Oxtovardeš procentura e čhavorrengo save ci dzan ande škole si Rroma.³ Rezultatura save si sikadine maj palal si but bilache thaj von phenen kaj trujal 40% Rromengo ci dzanen te ramon (lekharen) thaj te ginaven thaj kava trendo vazdel pes opre ande tranziciako periodo⁴.

Slovakia

Slovakia buxljarda o sistemo pala segregacia Rromane chavorrengi savi uzes šaj dikhel pes kade kaj e Rromane chavoreren šuvel ande škole pala mentalo hendikepirime. But informacie phenen kaj numbri rromane chavorrengo save dzan ande gasave škole si maškar 80-100%. Ande speciale škole dzal kade baro numbri Rromane chavorrengo so trada e manušen te gasave škole akharen Rromane škole "Gypsy schools". Bare mamuj-Rromane rasizmoske kondicie ande Slovakia trada te kerel pes getoizacia e školengi thaj xamime studentura ande gasave škole. Ande baro numbri e školengo procento Rromane studenturengo si maj baro deso ande aver škole save si po kodo lokaliteto/than, sar rezultato savo si kerdino kaj e na-Rromane chavorre djele andar gasave škole.

Endnotes:

1. Dikh Kabakchieva, Petia thaj Ilia Iliev. Akseso/astaripe e edukaciako ande Bulgaria: Kvantitativo Analiza,napublikuime rodipe. Sofia, 2002-to berš, lil. 6.
2. Dikh Komiteto pala pagavipe rasake Diskriminaciako, CERD/C/372/Add.1, 14-to Aprili, 2000-to berš.Raporto dindo katar zainteresuime riga Artiklo 9 e Konvenciako. Štarto periodikano raporto ande 2000-toberš. Addendum Èehikani Republika, 26-to Novembri 1999-to berš, paragrafo. 134.
3. MEC (Romaniko Ministeriumo pala Edukacia thaj Rodipe), ISE (Instituto pala Edukacia), ICCV(Instituto pala Rodipe thaj d•ivdimasko kvaliteto), UNICEF, ‘Participacia pala Edukacia Rromaneèhavorrengi’, Bucharest, 2002, lil. 8.
4. Ibid. lil. 8.