Internacionalno konvencija pala e civilne thaj e politikake chachipena
04 June 2004
International Covenant on Civil and Political Rights in Romani
Sar e phuvja save kerde kadi konvencija gindin:
Kaj si e manushesko phutjaripe egalno chachipen vash sa e manushenge baza pala e sloboda, lachipe thaj loshalipe.
Kaj kadala chachipena bararen manushesko personaliteto.
Kaj an relacija pala godo so si ramosardo/skrinisardo ande univerzalno deklaracija pala e manushenge chachipena kaj si majloshalo o manush saves si civilne, politikake chachipena, saves naj dar savo naj choro thaj sar godo shaj kerel pes numaj te si e kondicije save den shaipe svakones te hatjarel pire civilne thaj politikake chachipena sar vi pire ekonomske, socojalne thaj kulturake chachipena.
Kaj e konvencija save kerde e jekhethaneske nacije ispidel/tradel e phuvja te respektuin manushenge chachipena.
Kaj svakone manushe si obligacija pala aver manusha thaj pala o than kaj trail thaj kaj si les obligacija te respektuil e chachipena save si ramosarde an kadi deklaracija.
Jekhe krlosa/glasosa oficijelno trade avri kadale kotora:
I
Kotor 1.
1. Sar sa e manushen si chachipen te korkore gindin von shaj vi korkore te alosaren piro politikako statuso shaj slobodno bararen piro agrikulturako, socialno thaj kulturako statuso.
2. Te keren pes kadala reslipa sa e thema shaj slobodno keren so kamen pire barvalipasa thaj khonik (ni jekh aver phuv/them ) nashti phagavel lengo shaipe.
3. E phuvjan save kerde kadi konvencija si obligacija te respektuin chachipena pe slobodno alosaripe.
II
Kotor 2.
1. E phuvja save kerde kadi konvencija si obligacija te realizuin/keren chachipena sa e manushenge save train pe lengi teritorija.E guvernura/goverments chi troman te keren diferencija maskar e manusha, chi troman te keren diferencija pe rasa, si o manush mursh vol dzuvji, po kolori, pe chib, pe patjiv, po barvalipe save si e manushe (phuv, kher), vol kaj si o masnush bijando.
2. E phuvjan save kerde kadi konvencija si obligacija te realizuin thaj vazden e chachipena andar kadi konvencija an pire phuvja.
3. E phuvja save kerde kadi konvencija dije piri vorba/lafi kaj ka:
a) den shaipe svakone manushe saveske chachipena si dukhade te protektuil korkore pes vi kana o dukhavipe kerde e manusha save keren buti an oficijelne/phuvjake institucije,
b) den shaipe te e krisura, chachipaske thaj aver phuvjake institucije len sama thaj responsabiliteto pala e manushenge chachipena,
c) den shaipe te e chachipaske institucije svako dosh krisisaren te si pala godo argumento.
Kotor 3.
E phuvja save kerde kadi konvancija lije pe peste obligacija kaj ka den egalne politikane thaj civilne chachipena vi murshenge vi dzuvjange.
Kotor 4.
1. Te si an varesavi phuv maripe e sherutne phuvjake institucije shaj cirden piri vorba sve dije an kadi konvencija numaj vi atoska/atunchi chi troman te dukhaven e mashkar-themutne chachipena thaj te keren diskriminacija pe rasa, kolori, si o manush mursh vol dzuvji, pe savi chib vorbil/vakarel, sarsavi religija si les thaj aver.
2. Godo so si skrinisardo/ramosardo an kotor 4/1 chi del e phuvjan shaipe te na keren thaj respektuin godo so si ramosardo/skrinisardo an kotora 6, 7, 8, 11, 15, 16 thaj 18.
3. E phuvja save kamen te keren godo so si ramosardo /skrinisardo an kotor 4/1 trubun te den e informacija perdal o generalno sekretari vash e jekhethaneske nacije avere phuvjan.Von trubun te phenen kaj cirden piri vorba/lafi thaj sostar godo kerde.
Kotor 5.
1. Ni jekh kotor ande kadi konvencija chi tromal te lel pe’ nasul.Ni jekh phuv, grupa vol manush chi tromal te kerel vareso so phagavel e chachipena save si ramosarde an kadi konvencija.
2. Chi tromal te kerel pe’ varesavo limito/prohibicija an ralacija pala e manushenge chachipena savo ka phagavel e chachipena save si ramosarde an kadi konvecia.
III
Kotor 6.
1. Svakones si shaipe te trail. Kava chachipen trubul te avil protektuime. Khonik khanikas chi tromal te mudarel.
2. An phuvja kaj o chachipen del shaipe te mudarel pes o manush godo shaj te kerel pes numaj kana o manush kerel varesavi bari dosh. Kava chachipen chi tromal te avel kontra kadi konvencija thaj o mudaripe/egzekucija shaj kerel pe’ numaj kana o krisi finalno thaj oficijelno phenel so si e manusheski dosh.
3. Kana si o mudaripe kerdino sar genocido chi tromal te phagavel pe’ chi jekh kotor andar kadi konvencija.
4. Svakone doshale manushe si chachipen te rodel shaipe te na avel mudardo. E amnestija vol shaipe te na avel mudardo shaj rodel svako doshalo manush.
5. O krisi shaj mudarel e doshale manushe numaj kana si les deshohto bersh thaj maj but.O krisi chi tromal te kerel egzekucija pe khamne dzuvlja.
6. Ni jekh phuv nashti lel kadi konvencija sar shaipe te phagavel e mudaripaski dosh.
Kotor 7.
Khonik khanikas chi tromal te dukhavel.Khonik pe khanikaste chi tromal te kerel medicinsko experimento kontra e manusheski voja.
Kotor 8.
1. O manush manushe chi tromal te kinel thaj te bikinel.
2. Khonik khanikasa chi trubul te kerel butji kontra piri voja.
3.
a) Khonik khanikas chi tromal te tradel te kerel vareso kontra leski voja.
b) An relacija pe kava so si phendino an kotor 8/3a, chi lel pe sar kontra vojako butjaripe te o manush kerel butji godolese kaj o krisi godo phenda.
1. Chi lel pe’ sar kontra vojako butjaripe te o manush dzal an armija/katenija vol te o manush kerel aver oficialno butjaripe te si godo manusheski obligacija vash e phuvjake kaj trail.
2. Chi lel pes sar kontra vojako butjaripe te o manush butjarel kana si an’ phuv kaj trail baro bibahtalipe
3. Chi lel pe sar kontra vojako butjaripe te o manush butjarel kana si godo leski civilno obligacija vash e phuvjake kaj trail.
Kotor 9.
1. Svakones si shaipe pe personalno protekcija thaj pe slobodno trajo.Khonik khanikas pe piri voja chi tromal te tradel an phanglipe/robija.
2. Svako ko si tradino an phanglipe/robija godolese kaj kerda varesavi dosh trubul so maj sigo oficijelno te dzanel so si leski dosh.
3. Svako ko si tradino an phanglipe/robija godolese kaj kerda varesavi dosh ka avel so maj sigo tradino anglal o krisari thaj so maj sigo o krisi ka dikhel so si leski dosh.Te o manush naj doshalo o krisi ka mukel les avri andar o phanglipe/ robija.
Kana si o manush doshalo dzi kaj chi dzal anglal o krisi shaj avel ando phanglipe/ robija vol vash e doshale manusheske vareko aver shaj del piri vorba/ garancija kaj chi nashel andar e phuv thaj kaj shaj, kana godo trubulas, te avel anglal o krisi.
4. Svako manush savo si tradino an phanglipe shaj bichalel oficijelno lil an savo ka puchel sostar si an phanglipe.Te e manushesko phanglipe naj legalno te si kontra –chachipasko o krisi trubul te mukel e manushe pe sloboda.
5. Svako ko si kontra-chachipasko/naj-legalno tradino an phanglipe shaj rodel love katar e sherutne phuvjake insitucije.
Kotor 10.
1. E doshalen manushen an phanglipe khonik chi tromal te dukhavel.E shngale trubun te respektuin lengo personaliteto.
2.
a) E manusha save naj oficijelno doshale chi shuven pe/thon pe’ po jekh than e manushenca kaj si oficijelno doshale.
b) E doshale manusha saven si maj-cerra desh-ohto bershendar chi shuven pe/thon pe po jekh than e doshale manusenca saven si maj but desh-ohto bershendar thaj decizja pala lende(pala e cikne-bershenge manusha) anen pe so maj sigo.
3. Kana si e doshale manusha an phanglipe e phuvjake institucije trubun te dikhen sama sar te irin/anen len palpale e doshale manushen an normalno trajo.E doshalen manushen saven naj desh-ohto bersh ka avel specialno tretmano.
Kotor 11.
Khonik nashti avel tradino an phanglipe numaj godolese kaj nashti kerel varesavi obligacija/ phandini vorba.
Kotor 12.
1. Svakone manushe si chachipen te si legalno an varesavi phuv te slobodno phirel thaj te slobodno alosarel o than kaj ka achel.
2. Svakones manushe si shaipe te slobodno dzal andar varesavi phuv vi andar piri phuv.
3. Kadala chachipena save si ramosarde shaj aven limitirime numaj kana kerel pes nacionalno protekcija, protekcija pala o sastipe, protekcija pala o morali protekcija pala e chachipena thaj e slobode katar aver manusha.
4. Khonik khanikase pe piri voja chi tromal te kerel prohibicija te o manush nashti del an piri phuv.
Kotor 13.
Te si o manush an varesavi phuv savi naj leski gothar shaj te avel tradino numaj te si godo oficijelno chachipaski decizja.E manushe savo si tradino si chachipen te dzanel sostar si tradino.
Kotor 14.
1. Sa e manusha si egalne/jekh sar aver anglal o krisi.Svakones si chachipen te o krisi ashunel les. E zurnalura thaj aver medija shaj traden pe’ andar o krisi te na aven gothe kana si o krisipe te si godo an intereso te protektuilpe o maorali, phuv, te e doshale manusha godo mangen, te o oficijelno krisipe shaj phagavel e chachipaske interesura. An momento kana o krisi arakhel e manusheski dosh godi informacija ka avel oficijelno tradini avri.
2. Svako ko si tradino po krisi shaj hatjarel pes sar uzo manush dzi kaj o krisi chi arakhel lesko bangipe.
3. Svakones ko si tradino po krisi si shaipe:
a) Te dzanel so maj sigo sostar si tradino an phanglipe.Godi informacija trubul te phenel pe’ lese pe chib savi hatjarel
b) Te si les vrama thaj shaipe te protektuil/arakhel pes thaj te alosarel e advokates/fishkares saves vov kamel.
c) Te o krisipe na avel buvljardo/lungo.
d) Te o doshalo manush avel pe piro krisipe thaj te arakhel/protektuil pe’ vol korkore vol pire advokatesa.Te naj les advokato o doshalo manush trubul te dzanel pire chachipena thaj kaj si les shaipe te avel les advokato.
e) O doshalo manush shaj puchel e manushen save dikhle vol dzanen so si leski dosh vol shaj rodel averendar te godo keren.
f) E doshale manushe si shaipe te rodel katar o krisi te vareko kerel lese translacija/nakhavipe pe chib savi vov hajarel.
g) E doshale manushe khonik nashti tradel te vakarel/vorbil kontra korkore peste vol te phenel so si lesko bangipe.
4. Pe doshale manusha saven naj desh-ohto bersh trubul te dikhel pe’ sama kana si po krisi.E krisesko reslipe an relacija pe kadale manusha si te sikaven len thaj te den len shaipe te irin pe palpale an normalno trajo.
5. Svakones kaske o krisi krisisarda thaj arakhla bangipe shaj vazdel piro krlo/glaso kontra thaj te ramol/skrinisarel e peticija pala majbaro krisi.
6. Kana o majbaro krisi phagavel/peravel e manushesko bangipe godolese kaj si varesave neve faktura save khonik chi dzangla o manush savo sas an phanglipe shaj rodel love godolese kaj sas sar uzo manush an phanglipe.
7. O manush nashti avel tradino po krisi dujvar/duj drom pala varesavi dosh savi kerda.
Kotor 15.
1. Khonik nashti avel doshalo pala vareso so kerda te godo naj sas oficijelno bangipe an phujako vol mashkarthemutno chachipen kana kerda pes.
2. Kava so si ramosardo an kotor 15/1 chi trubul te hatjarel pe nasul.Te vareko kerda varesavi dosh an relacija pala godo so si phendino an 15/1 shaj avel tradino po krisi vi majpalal.
Kotor 16.
Svakones si shajipe te avel respektuime sar jurisdikano subjekto.
Kotor 17.
1. Kontra-chachipasko si te vareko lel sama pe averesko privatno trajo, pe leski familija, pe leske lila thaj te vareko dukhavel lesko phutjaripe.
2. An relacija pala godo so si ramosardo/skrinisardo an 17/1 svakones si shaipe te rodel protekcija katar e phuvjake chahcipaske institucije.
Kotor 18.
1. Svakones si shaipe po slobodno gindipe, pe piri patjiv.O manush shaj alosarel savi patjiv ka lel.Piri patjiv vov shaj te kerel korkore vol khetane avere manushenca.
2. O manush manushe chi tromal te tradel te lel e patjiv savi vov chi kamel.
3. Prohibicija pala e manusheski patjiv shaj kerel numaj e phuvjako krisi.
4. E phuvja(thema) save kerde kadi konvencija khetane dije piri vorba kaj ka respektuin e daden thaj e dejan save slobodno shaj sikaven pire chavren (shaj den len patjiv savi kamen thaj shaj moralno te sikaven len.
Kotor 19.
1. Khonik khanikas chi tromal te dukhavel godolese kaj averchande gindil.
2. Svakones si shaipe te slobodno vorbil; O manush shaj slobodno te rodel, lel vol bichalel varesavi informacija sar kamel thaj sode kamel.
3. Godo so si skrinisardo an kotor19/2 khonik chi tromal te hatjarel nasul.
a) Manusha trubun te respektuin jekhe avereske chachipena.
b) Godo so si ramosardo/skrinisardo an kotor 19/2 chi tromal te dukhavel e phuvjako nacionalno intereso thaj chi tromal te dukhavel o morali.
Kotor 20.
1. E phuvjake chachipaske institucije chi ka muken e propaganda savi vazdel opre o maripe.
2. O chachipen chi ka del te vazdel pe’ opre e hoji mashkar e manusha savi si an relacija pala e rasa, kolori, patjiv.
Kotor 21.
E manusha shaj keren mashkar peste kidipa.O limito pala e kidipa shaj keren numaj e chachipaske institucije, te e kidipa phagaven e phuvjako intereso, te phagaven o morali, te phagaven varesave chachipena thaj slobode.
Kotor 22.
1. Svako slobodno shaj kerel amalipe svakonesa thaj svakones si chachipen te kerel unija vol te dazl an varesavi unija savi ka protektuil/arakhel lesko intereso.
2. E phuvjake chachipaske institucije shaj keren varesavo limito numaj kana godola amalipa phagaven nacionalno intereso, manushengo sastipe vol varekaske chachipena.
Kotor 23.
1. E familija si bazichno reslipe thaj las si chachipen pe protekcija.
2. Svakone dzuvja thaj murshe si shaipe te prandil pe’.
3. Khonik khanikas nashti te prandil kontra leski/laki voja.
4. E phuvja/thema save skrinisarde kadi konvencija ka dikhen te keren egaliteto mashkar e mursha thaj e dzuvja kana kamen te prandin pe, kana si prandime thaj kana kamen te phagaven piro prandipe.Te o mursh thaj e dzuvji kamen te phagaven piro prandipe o krisi ka dikhel sar te azutinel lenge chavrenge.
Kotor 24.
1. Svakone chavre si chachipen te rodel protekcija katar piri familija, katar amlipe katar e phuv.
2. Kana bijanel pes svako chavro ka registruil pe’ thaj svakone chavre ka avel anav.
3. Svakones chavre si chachipen pe phuvjake lila/pasporto.
Kotor 25.
Svakone manushes si chachipe:
a) Te kerel varesavi oficijelno/phuvjaki butji vol korkore vol perdal pire reprezentantura.
b) Te del piro krlo/glaso kana si e phuvjake politikake alosaripa
c) Te si les jekh egaliteto sar averen te kerel varesavi oficijelno/phuvjaki butji.
Kotor 26.
Savoren si jekh egaliteto/jekh si sar aver anglal o chachipen.An kadi relacija o chachipen ka protektuil/arakhel svako diskriminacija savi si bazirime be rasa, kolori, pe patjiv, si o manush mursh vol dzuvji.
Kotor 27.
An phuvja kaj si etnikane, patjivake vol chibake minoritetura e sherutne institucije nashti keren lenge prohibicija te von vazden opre lengi kultura te sikaven piri patjiv vol te vorbin pe piri dajaki chib.
