Lund Rekomodacie pala efektivo lethanipe/participacia nacionale minoriteturengo thaj eksplanaciake/sikavimaske note

07 February 2004

Romani-language translation of the Lund Recommendations on the Effective Participation of National Minorities in Public Life

Fondacia pala Mashkar-Etnikane Relacie, Septembri 1999-to bersh

So si andre?

Introdukcia
Rekomodacie
I. Sherutne/Generale Principura
II.Participacia ando keripe e decizjengo(decizion - making)
 

• A. Aranzmanura po Centralo-Governosko Levelo
• B. Alosaripa/Elekcie
• C. Aranzmanura po Regionalo thaj Lokalo Levelo
• D. Advetoske/Turvinjimaske thaj Konsultative Organura

III. Korko-Governipe
 

• A. Na-Terotoriale Aranzmanura
• B. Teritoriale Aranzmanura

IV.Garancie
 

• A. Konstitucionale thaj legale aktivitetura pala protekcia/arakhipe
• B. Drabura (Remedies)
   

Introdukcia

Ando foro Helsinki kerdino si decizji ando Juli 1992-ro bersh thaj e Organizacia Pala sekuritato thaj Ko-operacia ande Europa (OSCE) kerda nevo butjarimasko than (dia pozicia) pala Baro Komesari pe nacionale Minoritetura sar "jekh instrumento savo ka opril (kerel prevencia) e konfliktura ande faza kana o konflikto shaj achavel pes". Kadi pozicia si kerdini sar reakcia pe situacia ande purani Jugoslavia so darada e manushen kaj kade shaj kerel pes pe varesavo aver than ande Europa, specialo ande thema save si ande tranzicia po drom te astaren demokratia. Sa kava shaj phagavel/licharel o prosperiteto/anglunipe sar si vi sikadino ando Charteri/Sherutno Lil pala nevi Europa savo si kerdino ando Parizi thaj savo si lindo/adoptuime katar themenge sherutne thaj katar e Governura ando Novembri po 1990-to bersh.

Po 1-to Januari 1993-to bersh, o rajo Max.van der Stoel lia pe peste responsabiliteto sar angluno OSC-esko Baro Komesari pala nacionale Minoritetura (HCNM). Sar sasa les vi maj anglal personalo expirianca sar Mebro e Parlamentosko,sar Nederlandiako Ministro pala avrutne butja, sar permanento reprezentanto Jekhethaneske Naciengo thaj sar bare-vramako advokato pala manushikane xakaja/chachipa, rajo Van der Stoel lia sama pala but problemura save sesa mashkar minoritetura thaj centrale autoritetura/barederipe ande Europa thaj save, sar vov gindisarda, shaj avenas vi maj bare. Lokhes, sar baro diplomata, o Baro komesari pala Nacionale Minoritetura sasa involvirime (ispidino/tradino) ande importante/vasne prcesura sar ande: Albania, Kroacia, Estonia, Hungaria, Kazakstan, Kyrgysztan, Latvia, Purani Jugoslaviaki Republika Makedonia, Romania, Slovakia thaj Ukraina. Vov lia than ande procesura save sesa fokusirime pe manusha save si nacionale/etnikane grupe thaj save si majoritetura ande jekh them vaj ande aver them si minoritetura, maj dur kava si intereso governoske barederipasko ande svako them thaj vash odi/godolese si potencialo problemo savo shaj kerel tenzie thaj problemura. Maj palal shaj phenel pes kaj gasave tenzie kerde Europaki xistoria.

Po drom te dikhel pes so si esencia kadale problemosko ande relacia e nacionale minoriteturenca, o Baro Komesari pala Nacionale Minoritetura (maj dur ando teksto BKPNM) kerel analiza sar jekh independanto rig. O BKPNM chi kerel rola sar jekh supervizorikano mehanizmo vaj numaj vazdel opre e mashkarthemutne standardura save svako them akceptuisarda/lia sar sherutno/principialo butjarimasko fremo. Ande relacia pala kava vasno si te dzanel pes pala o kontrakto kerdino katar sa OSCE thema, specialo katar e thema save lie than pe Konferencia pala Manushikane Dimenzie (savi sasa kerdini ando foro Copenhagen po 1990-to bersh), thaj ando kotor IV si ramosardino/lekhardino so si e standardura pala nacionale minoritetura.Sa OSCE thema si limitirime katar Jekhethaneske Nacienge obligacie ande relacia pala manushikane xakaja, minoriteturenge xakaja pal pe aver rig but thema save si OSCE membrura si limitirime e standardurenca Europake Konziloske.

Pala 6 bersh ande save kerda bare aktivitetura, o Baro Komesari pala Nacionale Minoritetura dikhla/arakhla teme save vazda sar subjekto pire butjako ande but thema kaj kerda buti. Mashkar kadale teme si vi minoriteturengi edukacia thaj utilizacia minoriteturenge chibako, sar elemento po drom te o manush zurarel piro nacionalo identiteto. Gindosa te kerel jekh lachi strategia pala relevante minoritetoske xakaja o Baro Komesari pala Nacionale Minoritetura lia te kerel ko-operacia e Fondaciasa pala Mashkar-Etnikane Relacie na-governoske organizaciasa savi si kerdini ande 1993-to bersh kasko areslipe (golo) si te kerel speciale aktivitetura thaj kade te zutil Bare Komesarese pala Nacionale Minoritetura - te khetanil duj pinzarde expertura te keren elaboracia pala duj grupe e rekomodaciengo: Hagoske (foro Hague) rekomodacie ande relacia pala Edukaciake xakaja/chachipa Nacionale Minoriteturenge (1996) thaj Oslo (foro Oslo) Rekomodacie ande relacia pala Lingvistikane (chibake) xakaja/chachipa Nacionale Minoriteturenge (1998). Liduj grupe e rekomodaciengo zutisarde sar referenca pala politika-thaj pala keripe e xakajengo/chachipengo ande but thema. E rekomodacie shaj arakhen pes (pe but chiba) katar Fondacia pala Mashkar-Etnikane Relacie bi lovengo.

Trinto tema savi vazda pes opre ande but situacie ande savo lia than vi o Baro Komesari pala Nacionale Minoritetura sasa participacia/lethanipe nacionale minoriteturengo ande governura e themenge. Po drom te kerel pes so maj bari expirianca mashkar OSCE thema thaj te mukel pes e themenge te pharuven expirianca mashkar peste o Baro Komesari pala Nacionale Minoritetura thaj OSCE ofiso pala Demokratikane Institucie thaj Manushikane xakaja kerde konferencia pala sa OSCE thema thaj relevante mashkarthemutne organizacie savi akharda pes "Governura thaj participacia: Integracia pala Diverzitetura". Kadi konferencia sasa kerdini katar Svicerlandiaki Konfederacia ando foro Locarno katar 18-20-to Oktobri 1998-to bersh. E sherutne po agor trade avri vakaripe/vorba kaj kerde analiza pala e teme po mitingo/khetanipe thaj vazde opre kaj so maj sigo trubul te "keren pes konkrete aktivitetura thaj vi ande avutni vrama elaboracia averchande koncepturengi thaj mehanizmurengi pala lacho governipe ande savo ka len than vi e minoritetura savengo drom trubul te avel te keren integracia e diverzitetosko ando them." Godolese/vash odi o Baro Komesari pala Nacionale Minoritetura akharda (dia sugestia) e Fondaciake Pala Mashkar-Etnikane Relacie te ande ko-operacia/khetani buti e Raoul Wallenber Institutosa pala Manishikano xakaj/chachipe te keren e grupa ande save ka beshen ande sasti luma pindzarde independante expertura te keren elaboracia rekomodaciengi ande relacia mashkarthemutne standardurenca.

Rezultato kadale iniciativako si Lund Rekomodacie pala Efektivo lethanipe/Participacia Nacionale Minoriteturengo ando Publiko Dzivdipe-save kade akharen pes godolese kaj e expertura maj paluno drom beshle ande kava Shvediako foro thaj gothe agorisarde e rekomodacie. Mashkar e expertura sesa e juristura save sesa specialistura pala mashkarthemutno zakono/xakaj, sikavne manusha pala politika save sesa specialistura pala themengo maj baro zakono thaj pala politikano alosarimasko sistemo sar vi sociologistura save si specializirime pala minoritetura. Pasha o rajo profesori Gudmundur Alfredsson savo sasa sherutno kadale kidimasko/mitingosko thaj vi direktori Raoul Wallenberg Institutosko aver manusha sesa:
 

Profesori Gudmundur Alfredsson (Islandia), Direktori Raoul Wallenberg Institutosko pala Manushikane xakaja thaj mashkarthemutno zakono, Lund Univerziteto;Profesori Vernon Bogdanor (Bari Britania), Profesori pala Governo, Oxford Univerziteto;Profesori Vojin Dimitrijevic (Serbia thaj Montenegro), Direktori Beogradeske Centrosko pala Manushikane xakaja; Doktori Asbjorn Eide (Norvegia), Butjarno po Norvegikano Instituto Manushikane Xakajengo; Profesori Yash Ghai (Kenia), rajo YK Pao profesori pala publiko zakono, Univerziteto andar Hong Kong; Profesori Hurst Hannum (Amerika), Profesori pala Mashkarthemutno Zakono, Fletcher shkola pala Zakono thaj Diplomatija, Tufts Univerziteto, rajo Peter Heris (Teluni Afrika), Maj purano Egzekutivo pala Mashkarthemutno vash Demokratia thaj politikane alosarimasko azutipe; Dr. Hans-Joachim Heintze (Germania), Direktori Insitutosko pala Friedenssicherungsrecht und Humanitares Volkerrecht, Ruhr-Universitat Bochum; Profesori Ruth Lapidoth (Izrael), Profesori pala Mashkarthemutno Zakono thaj sherutno Akademiake Komitetosko e Institutosko pala Europake Studie, Hibru Univerziteto andar Jerusalem; Profesori Rein Mullerson (Estonia), Sherutno Mashkarthemutne Zakonosko katar King's koledzo, po Londonesko Univerziteto; Doktori Sarlotta Pufflerova (Slovakia), Direktori Fondaciako pala Minoritetonge xakaja/chachipa;Profesori Steven ratner (Amerika), Profesori pala mashkarthemutno zakono, Univerziteto andar o Teksas; Doktori Andrew Reynolds (Britania), Zutori e Profesorosko pala Governo, Univerziteto Notre Dame; rajo Miquel Strubell (Espania thaj Britania), Direktori Institutosko pala catalan Socio-Lingvistika, Generalitat de Catalunya; Profesori Markku Suksi (Finlandia), Profesori pala Publiko Zakono, Abo Akademiako Univerziteto; Profesori Danilo Turk (Slovenia), Profesori pala Mashkarthemutno Zakono, Ljubljana Univerrziteto; Doktori Fernand de Varennes (Kanada), Direktori pala Azikano thaj Pacifikano Centro vash manushikane Xakaja thaj prevencia katar Etnikano Konflikto, Murdoch Univerziteto; Profesori Roman Wieruszewski (Polandia), Direktori katar Poznan manushikane xakajengo Centro, Polandiaki Bari Akademia.

E standardura pala minoriteturenge xakaja/chachipa save akana ezgistirin/dzivdinen si kotor manushikane xakajengo, thaj e ekspertura/sikavne manusha teljarde katar o fakto kaj e thema trubun te si po levelo mashkar but manushikane xakajenge obligacie vi e sloboda katar diskriminacia. teljarda pes vi katar e teza kaj maj agorutno areslipe manushikane xakajengo si sasto thaj slobodo buxljaripe manusheske persomaniltetosko/manushipasko ande egalutne kondicie.Maj dur kerdini si teza/gindisarda pes kaj o civilo societato trubul te avel putardino, te kerel integracia pala svako manush thaj vi godola save si nacionale minorirertura.Sar si areslipa lache thaj demokratikane governosko te avel serviso pala trubulipa thaj interesura saste populaciako, gindisarda pes kaj o sasto governo rodel te del zor po areslimasa (golosa) te arakhel so maj but droma pala kontribucia katar kodola save si afetuime katar publiko keripe e decizjengo.

Areslipe (golo) Lund Rekomodaciengo, sar Hague vaj Oslo rekomodaciengo maj anglal, si te del zor e themenge te astaren (adoptuin) aktivitetura po drom te lokharen tenzie ande reacia nacionale minoriteturenca thaj te keren (sode goda shaj) prevencia e areslipengo (te keren prevencia pala golura) save kamel te astarel o BKPNM. Lund Rekomodaciko areslipe, pala Efektivo participacia/lethanipe Nacionale Minoriteturengo ando Publiko Dzivdipe, te vazdel e standardura pala minoriteturenge xakaja thaj te pasharel len e BKPNM. E standardura si sikadine kade te te den zor lenge utilizaciake ande putarde thaj demokratikane societatura. E rekomodacie si ulavdine ande shtar grupe save intjaren ande peste 24 rekomodacie sar generale principura, participacia ando keripe e decizjengo, korko-governipe, thaaj intjaren ande peste vi e droma save den garancia pala efektivo participacia ando publiko dzivdipe. E Lund rekomodacie dzan pe duj droma: participacia ando governipe e themesko thja korko-governipe opral lokale thaj andrutne butja.Ande cikno numbri e rekomodaciengo dinde si vi alternative/aver droma. Sa e rekomodacie trubun te interpretirin pes ande relacia Generale Principonenca ando Kotor I. Maj bare explanacie pala svako rekomodacia si dinde ande Explanaciaki Nota ande save si dinde vi reference pala rekevante mashkarthemutne standardura.

Lund Rekomodacie pala Efektivo Participacia Nacionale Minoritetongi ando Publiko Dzivdipe/trajo

I. Generale Principura

1. Efektivo participacia nacionale minoritetongi ando publiko trajo/dzivdipe si vasno komponenta/ kotor pala lacho thaj demokratikano societato. Ekspiriance ande Europa thaj vi pe aver kontinentura sikade kaj, po drom te sikavel pes/promovishil pes gasavi participacia, e governura butivar trubun te keren speciale aranzmanura pala nacionale minoritetura. Kadale rekomodacie kamen (lengo areslipe/golo) si te den zor pala inkluzia e minoritetongi ando fremo e themesko thaj te den shaipe e minoriteturenge te protektuin (keren protekcia/arakhen) piro identiteto sar vi karakteristike, te sikaven/keren promocia pala lacho governipe thaj integriteto e themesko.
2. Kadale rekomodacia si kerdine ande relacia fundamentale principonenca andar mashkarthemutno zakono, sar o respekto pala manushikano digniteto/phutjaripe, egalutne xakaja/chachipa, thaj na-diskriminacia. Sa akava si vasno pala participacia nacionale minoriteturengo ando publiko dzivdipe thaj te astaren sa aver politikane chachipa/xakaja. E thema musaj (si obliguime) te respektuin internacionalo pindzarde manushikane xakaja thaj paragrafura andar o zakono, save den shaipe pala sasto buxljaripe civile societatosko khetane e toleranciasa, patjasa thaj prosperitetosa.
3. Kana si specifikane institucie kerdine po drom te den zor pala efektivo participacia e minoritetongi ando publiko dzivdipe von musaj (si obliguime) te respektuin manushikane xakaja.
4. E manusha identifikuin korkore pes ande relacia pala piro identiteto sar membrura nacionale minoriteturengo. Maj dur svako manush shaj avel minoriteto vaj majoriteto sar vov godo alosarel. Po agor e manushe chi trubul te avel problemo savo si rezultato leske alosarimasko.
5. Vi e institucie vi e procedure , ande relacia kadale Rekomodacienca, si vasne sar substanca thaj proceso. Governoske barederipa thaj minoritetura trubun te prastan po drom te keren jekh inkluzivo, transparento proceso pala konsultacie areslimasa te si len patja mashkar peste. E thema trubun te den zor e medienge (radio, tv, zurnala etc.) te sikaven thaj te vazden opre mashkarkulturako xatjaripe sar vi e minoritetonge interesura.

II. Participacia Ando Keripe E Decizjengo

A. Aranzmanura po Centralo Governosko Levelo (nivo)

6. E thema trubun te den zor ande relacia shaipasa te e minoriteturenge den efektivo glaso/krlo po centralo governosko levelo, thaj vi te kerel pes varesavo specialo aranzmano te godo trubul. Kava shaj intjarel ande peste:

• specialo reprezentacia pala nacionale minoritetura, sar egzamplo/sar misalake, mashkar rezervishime numbri beshimaske thanengo ande jekh vaj liduj kotora e parlamentoske vaj ande parlamentaro komiteto;vaj aver forme pala garantuime participacia ando legislativo proceso;
• formalo vaj informalo xatjaripe pala muklipe e membrurenge nacionale minoiriteturengo kabinetosko poziciako, beshimasko than ando sherutno vaj konstitucionalo krisi vaj telune krisura, thaj pozicia pala alavardino (nominuime) advetoske organura (advisory bodies) vaj aver organura save si po baro levelo;
• mehanizmura te den zor kaj e minoritetonge interesura si analizirime mashkar relevante ministeriumura, saar egzamplo: personalo adresirime minoriteturengo intereso vaj keripe achavimaske direktivengo;
• speciale aktivitetura minoriteturengo lethanipe/participacia ando civilo serviso sar vi provizia publike servisongo pe nacionale minoriteturenge chiba.

B. Alosaripa/Elekcie
 

7. Ekspirianca ande Europa thaj vi pe aver thana sikavel sode si imporatanto politikano alosarimasko proceso pala dinipe zorako e participaciake minoriteturengo ande politika. E thema trubun te den garancia kaj pe chahcipa/xakaja e manusheske save si nacionalo minoriteto te len than ando keripe publikane butjango, sar vi xakaj/chachipe te del pes politikano glaso bi diskriminaciako.
8. Regulacia e formaciaki thaj aktivitetura politikane partiengo trubul te avel ande relacia mashkarthemutne zakoneske principurenca pala sloboda thaj asociacia. Kava principo intjarel ande peste sloboda pala keripe politikane partiengo savo si bazirime po komunalo identiteto sar vi kodola save naj identifikuime interesosa varesave komunitetosko.
9. Alosarimasko sistemo trubul te del zor pala reprezentacia e minoriteturengi.

• Kaj e minoritetura beshen po jekh than/jekh teritoria jekh membro e distriktosko shaj kerel kodole minoritetoski reprezentacia.
• Proporcionale reprezentative sistemura, kana politikane partiengi participacia pe nacionale alosaripa si ande relacia pala lengi participacia pe legislative thana, shaj zutil ande reprezentacia e minoriteturengi.
• Varesave forme politikane alosarimasko, kaj e manusha save alosaren ( politikane alosara) keren klasifikacia e kandidaturengi po drom te so maj lache alosaren, shaj del zor pala minoriteturengi reprezentacia thaj pala promocia mashkar-komunale ko-operaciako (khetane butjako).
• Maj telune numerikane startura (teljaripa) pala sikavipe (reprezentacia) ande legislatura shaj vazdel opre participacia (lethanipe) nacionale minoriteturengo ando governipe.

10. Geografikane granice alosarimaske distrikturengo trubun te zuraren (den zor) pala egalutni reprezentacia nacionale minoriteturengi.

C. Aranzmanura pe Regionale thaj Lokale levelura
 

11. E thema trubun te astaren (adoptuin) aktivitetura te promovishin participacia nacionale minoriteturengi pe regionale thaj lokale levelura sar kodola save si sikadine opre ande relacia pala levelo centrale governosko (paragrafo 6-10). Strukture thaj kerimaske decizjenge procesura katar regionale thaj lokale barederipa trubun te aven (uze ) transparente thaj trubul te avel len akseso po drom te den zor pala participacia e minoriteturengi.

D. Advetoske thaj Konsultative Organura

12. E thema trubun te keren advetoske vaj konsultative organura sar kotor varesave instituciako kasko areslipe (golo) trubul te avel te zutil sar drom pala komunikacia (vakaripe) mashkar governonge barederipa (autoritetura) thaj nacionale minoritetura. Gasave organura shaj intjaren ande peste vi komitetura pala phagavipe e problemurengo sar si urbanizmo, them, edukacia, chib thaj kultura. Kompozicia gasave organurengo trubul te astarel o golo/ares pala savo si vi kerdine, sar vi te den piri kontribucia pala so maj lachi thaj efektivo komunikacia po drom te realizuin pes minorteturenge interesura.
13. Kadale organura trubun te vazden opre e teme khetane e manushenca save keren decizja, e organura maj dur trubun te keren rekomodacie, te keren legislativa thaj aver lila, te keren monitoringo pala buxljaripe ( developments) thaj te den piro dikhipe pala sugestirime governoske decizje save shaj direkto thaj indirekto aven ande relacia e minoreiteturenca. Governoske barederipa trubun te konsultuin kadale organura ande relacia minoriteturenge legislaciasa thaj administartive aktiviteturenca po drom te zutin e minoriteturenge thaj te keren konfidencia.

III. Korko-Governipe
 

14. Efektivo participacia e minoriteturengi ando publiko dzivdipe trubul pala na-teritoriale vaj teritoriale aranzmanura korko-governongo vaj kombinacia lidujengi. E thema trubun te arakhen lache shaipa/posibilitetura pala gasave aranzmanura.
15. Te gasavo aranzmano avel lacho( te lache butjarel) vasno/importanto si te e governoske autoritetura thaj minoritetura pindzaren (dikhen) trubulipe (need) pala centrale decizja ande varesave aktivitetura e governipengo.

• Funkcie save si generalo realizuime katar centrale barederipa si butja ande relacia e armiasa (defence), avrutne themeske butja, imigracia, makroekonomikani politika thaj butja ande relacia e lovenca (monetary affairs).
• Aver funkcie, sar kodola save si identifikuime/sikadine tele, shaj aven realizuime/kerdine katar minoritetura vaj katar teritorialo administarcia vaj kadale butja shaj kern khetane e minoritetura thaj centrale autoritetura/barederipa.
• E funkcie shaj aven locirime (chudine) pe but thana thaj te aven kade adekvate pala minoroiteturengi situacia ando fremo e themesko.

16. Institucie korko-governimaske, naj vasno/importanto si von teriroriale vaj na-teritoriale, trubun te aven kerdine pe demokratikane principura thaj te kade keren sekuritato thaj te chaches reflektuin gindipa katar afektuime populacia.

A. Na-Teritoriale Aranzmanura

17. Na teritoriale forme e governipange si lache pala arakhipe (prezervacia ) thaj buxljaripe identitetosko thaj kulturako nacionale minoriteturengo.
18. Teme (aktivitetura) save phagaven pes mashkar gasave aranzmanura si edukacia, kultura, utilizacia minoriteturenge chibako, religia, thaj aver aktivitetura save si vasne/importante pala identiteto thaj dzivdipe nacionale minoriteturengo.

• Individuen thaj e grupen si chachipe/xakaj te alosaren te utilizin /len pire anava pe minoriteturengi chib thaj te astaren oficialo pindzaripe lenge anavengo.
• Sar si o responsabiliteto governonge barederipengo te keren edukaciake standardura, e minoriteturenge institucie trubun te arakhen thaj keren curricula pala sitjuvipe lenge chibako, kulturako, vaj liduj.
• E minoritetura shaj arakhen thaj utilizin pire simbolura thaj aver forme kulturake ekspresiako.

B. teritoriale Aranzmanura
 

19. Sa e demokratien si lenge aranzmanura pala governipe pe averchande (different) teritoriale levelura. Expirianca ande Europa sar vi pe aver thana sikavel sode (gatji) si vasno/importanto te pharuvel pes varesavi legislacia thaj egzekutivo funkcia katar centralo pe regionalo levelo, pala totalo/sasti decentralizacia centrale governoske administraciako katar sherutno themesko foro (ofiso) pe regionale vaj lokale ofisura.
20. Lokale, regionale vaj autonomikane administracie save si ande relacia historikane thaj teritoriale kondicienca nacionale minoriteturengo shaj len pe peste funkcie po drom te so maj lache phagaven e problemura saven si kodole nacionale minoriteturen.

• E funkcie save gasave administracie lie pe peste si edukacia, kultura, utilizacia minoriteturenge chibango, manushesko trujalipasko, lokalo planiripmasko, naturale barvalipasko, ekonomikane buxljaripasko, lokale politikane funkcie, urbanizmo, sastipe, thaj aver sociale servisura.
• Funkcie save keren pes khetane centrale thaj regionale barederipenca intjaren ande peste (si) : ucipe e taksengo (sode/gatji trubun te pokinel pes e takse), administracia e zakonoski, turizmo, thaj transporto.

21. Lokale, regionale thaj autonomikane barederipa musaj (trubun) te respektuin thaj den zor manushikane chachipenge/xakajenge sa e manushenge, khetane e chachipasa svakone minoriteturesko ando fremo (mashkar) lenge jurisdikciako.

IV. Garancie

A. Konstitucionale thaj Legale arakhipa/protekcie

22. Korko-governipaske aranzmanura trubun te aven kerdine katar o zakono thaj globalo chi trubun te aven subjekto pala parudipe egalutne (jekh- sar- aver) dromesa sar orginalo legislacia. Aranzmanura pala promocia/sikavipe minoriteturenge participaciaki ando keripe e decizjengo shaj avel determinishime/xatjarel pes katar zakono vaj pe aver legalo drom.

• Aranzmanura adoptuime/linde sar konstitucionale paragrafura si normalo subjekto pala maj ucho starto legislaciako vaj popularo muklipe(consent) pala linipe (adoptacia) thaj nevljaripa (amendment).
• Parudipa pala korko-governipange aranzmanura kerdine katar legislacia butivar trubun muklipe katar kvalifikuime majoriteto e legislaturako, autonomikane organurengo vaj organurengo save reprezentuin nacionale minoriteturen vaj liduj.
• Katar e vrama pe vrama (periodikane) analize e aranzmanurengo pala korko-governipe thaj minoriteturengo lethanipe (participacia) ando keripe-decizjengo shaj den lache shaipa te dikhel pes trubun vaj na gasave aranzmanura te nevljaren pes (amendment) ande relacia pala expirianca thaj parudine kondicie.

23. E shaipa pala cikne vramako vaj lokho thaj lunge vramako aranzmano, savo mukel te kerel pes testo thaj buxljaripe neve formengo participaciako, shaj analizirin pes. Kadale aranzmanura shaj aven kerdine mashkar legislacia vaj informalo gindipe thaj definishime vramake periodosa, subjekto pala ekstenzia, alteracia, vaj terminacia savi si ande relacia e suksesosa savo si astardino.

B. Juristikane Drabura

24. Efektivo participacia nacionale minoriteturengi ando publiko dzivdipe kamel te kerel peske kanalura pala konsultacia (vakaripe) so maj dur ka kerel prevencia (ka opril chi ka mukel) te putaren pes konfliktura thaj te keren rezolucie save shaj keren problemura, peaver rig kadi participacia/lethanipe shaj kerel vi shaipe pala ad hoc vaj aver dromeske (alternative) mehanizmura kana godo trubul. Gasave metode intjaren ande peste:

• Juristikani rezolucia pala konfliktura sar juristikano gindipe pala legislacia vaj administrative akcie,save trubun/kamen te e themen si jekh independento, lacho juristikano sistemo saveske decizje si respektuime;
• aver problematikane rezoluciake mehanizmura, sar vakaripe mashkar e riga (negotiation), arakhipe e faktonengo, mediacia, arbitraza, ombdusmano pala nacionale minoritetura, thaj speciale komisie, save shaj zutin sar sherutno punkto thaj mehanizmura rezoluciake katar rovimaske lila pala governikane teme (issues).

Explanaciake note Lund rekomodaciengo pala efektivo lethanipe (participacia nacionale minoritetongo ando publiko dzivipe

I. Generale principura

1. Vi o Charteri (baro dokumento) Jekhthaneske Naciengo thaj vi o leripasko dokumento/lil katar CSCE/OSCE dzan po drom te arakhen ( keren prezervacia) thaj te den zor mashkar themutne lachipaske/patjivake (peace) thaj sekuritatoske mashkar buxljaripe amalikane thaj ko-operative relaciengo mashkar egalutne thema respektosa pala manushikane xakaja/chachipa, khetane e chachipenca/xakajenca manushengo save si nacionale minoritetura. Kana maj laches dikhel pes, e xistoria sikavel kaj na-respekto manushikane chachipengo/xakajengo, minoriteturenge chachipengo/xakajengo shaj phagavel stabiliteto ando jekh them thaj maj dur kava shaj kerel problemura ande relacia mashkar thema, thaj kava dukharel mashkarthemutno shukaripe/patjiv (peace) thaj sekuriteto.

E Principosa VII katar Helsinki Finalo Dokumento andar 1975-to bersh, e OSCE thema vazde opre fundamentalo/but vasno linko mashkar respekto pala legitime interesura e manushenge save si nacionale minoritetura thaj shukaripe (peace) thaj stabiliteto. Kava linko sasa sajekh (but droma) vazdino opre thaj sikadino ande fundome (basic) dokumentura sar si o Konkluziengo Dokumento andar o Madrid (1983-to bersh, Principo 15), 1989-to bersh Konkluziako Dokumento andar e Vienna (principura 18 thaj 19) thaj 1990-to bersh Sherutno Dokumento (Charter) andar o Pariz pala nevi Europa, maj dur pala aver Summit Dokumentura, sar egzamplo/sar misalake 1992-to bersh Helsinki Dokumento (kotor IV, paragrafo 24) thaj 1996-to bersh Lisabon Dokumento ( kotor I, Lisaboneski Deklaracia pala Lacho thaj zuralo Sekuritatesko modelo pala Europa pala XXI-to shelbershengo, paragrafo 2). Pe jekhethaneske naciengo levelo o linko mashkar protekcia thaj promocia minoriteturenge xakajengo/chachipengo thaj arakhipe/prezervacia e lachipasko (peace) thaj stabilitetosko si sikadino, inter alia, ande preambula 1992-tone Jekhethaneske Nacienge Deklaraciako pala chachipa e Manushengo save si Nacionalo, Etnikano, religiako vaj Lingvistikano Minoriteto ("UN deklaracia pala Minoritetura"). Ande relacia pala linipe (adoptacia) e Sherutne Dokumentosko (charter) andar o Parizi pala nevi Europa, sa OSCE thema save si participantura trubun te keren demokratikano governipe.

Apsolute shaipa manushenge save si nacionale minoritetura, pala egalutni utilizacia manushikane chachipengi del posibiliteto/shaipe pala efektivo participacia ande keripe-decizjenge procesura, specialo ande relacia pala decizja save keren efekto vi pe lende.Varekana e demokratikane procesura nashti adekvato te phagaven sa e trubulipa (need) thaj aspiracie nacionale minoriteturenge thaj atoska/atunchi e expirianca sikavel kaj speciale aktivitetura butivar trubun te keren pes po drom te kerel pes facilitacia thaj efektivo participacia minoriteturengi ando keripe e decizjengo. Akanutne mashkarthemutne standardura traden e themen te keren gasave akcie ande opre sikadine situacie: ande relacia pala paragrafo 35 katar 1990-to Dokumento katar Copenhagen Kidipe/Mitingo manushikane Dimenziako ("Copenhagen Dokumento"), OSCE thema save si participantura "ka respektuin chachipa e manushenge save si nacionale minoritetura pala efektivo/lachi participacia ande publike butja, khetane e participaciasa ande butja save si ande relacia pala protekcia thaj promocia identitetoski gasave minoriteturengo"; ande relacia pala artiklo 2, paragrafura 2 thaj 3, 1992-tone UN Deklaraciako pala Minoritetura, "manushen save si nacionalne minoritetura si shaipe te len than/participirin efektivo 1/4-to kotor ando publiko dzivdipe" thaj " chachipe te participirin efektivo ande keripe e decizjengo po nacionalo levelo thaj kaj godo trubul vi po regiionalo levelo te trubun te phagaven pes varesave problemura ande relacia pala minoritetura"; thaj ande relacia pala Artiklo 15 Europake Konzilosko 1994 Fremutni Konvencia pala Protekcia nacionale Minoriteturengi ("Fremutne butjaki Konvencia"), politikane riga ando jekh them "trubun te keren kondicie pala efektivo participacia manushengi save si nacionale minoritetura ande kulturako, socoalo thaj ekonomikano dzivdipe thaj ande publike butja, specialo ande kodola save si ande relacia lenca".

Keripe e shaipengo pala efektivo participacia lel sar fakto kaj gasavi participacia ka avel volontaro. Shaj phenel pes, kaj chacho gindipe pala socialo thaj politikani integracia si pharadine katar e procesura thaj rezultatura save keren pe zor si asimilacia, sar si vi sikadino ando Artiklo 5 Fremutne Konvenciako. Numaj mashkar volontare procesura shaj traden pes legitime interesura e manushenge save si nacionale minoritetura te aven patjivale (peaceful) procesura save den prospekto pala optimale rezultatura ande publiko politika thaj keripe e zakonengo. Gasave inkluzive procesura kade zutin te e governura astaren areslipa save si interesura pala sasti populacia-kade kaj ka shuvel/thol sa interesura ande fabrika publikane dzivdimasko thaj kade del zor pala integriteto e themesko. Mashkarthemutne standardura ande relacia pala efektivo participacia e minoriteturengi ando publiko dzivdipe vazdel opre o fakto kaj von chi intjaren ande peste varesavo chachipe te keren aktivitetura kontra katar e principura Jekhethaneske Naciengo, OSCE-esko vaj Europake Konzilosko, khetane uze egalitetosa, teritoriale integritetosa thaj politikane korkore vojako e themengo (dikh paragrafo 37 katar Copenhagen Dokumento, Artiklo 8(4) katar UN Deklaracia pala Minoritetura, thaj preambula katar Fremutni Konvencia).

2. Ande relacia pala paragrafo 25 Kotoresko VI katar 1992 Helsinki Dokumento/lil, kadale rekomodacie/turvinjipa save si kerdine telal obligacie sar dinde OSCE thema " keren drom pala maj efektivo implementacia CSCE obligaciengo, khetane kodolenca save si ande relacia pala protekcia thaj keripe e kondiciengo pala sikavipe/promocia etnikane, kulturake, lingvistikane thaj religikane indentitetosko pala nacionale minoritetura".

Artiklo 1 (3) UN Sherutne Lilesko (Charter) kerel specifikacia/uzes sikavel kaj jekh katar areslipa (golura) e organizaciaki si " te kerel mashakrthemutni ko-operacia ando phagavipe mashkarthemutne problemurengo ande ekonomikane, sociologe, kulturake vaj manushikane karaktere, thaj ande promocia thaj ando zuralipe/dinipe zorako pala respekto pala manushikane chachipa thaj pala fundamentale slobode pala vaj bi-diferenciako pe rasa, si o manush mursh vaj dzuvlji(sexo), chib vaj religia" so si maj dur uzes sikadino (kerdini si specifikacia) ando Artiklo 55 (c) savo intjarel ande peste "univerzalo respekto pala, thaj observacia, manushikane chachipengo thaj fundamentale slobodengo pala sa bi-diferenciako pe rasa, sexo (dal si o manush mursh vaj dzuvlji), vaj religia." O sherutno Dokumento (Charter) si bazirime ando fremo amalikane relaciako mashkar respekto pala manushikane xakaja/chachipa thaj mashkar themutno lachipe (peace) thaj sekuritato, thaj fundamentalo molipe (value) manushikane dignitetosko si maj dur sikadino ando Artiklo 1 1948 Univerzalo Deklaracia pala Manushikane Chachipa/xakaja thaj preambule katar 1966 Mashkarthemutne Konvenciako pala Ekonomikane, Sociale thaj Kulturake Chachipa/Xakaja, thaj 1965 Mashkarthemutne Konvenciako pala Phagavipe/Eliminacia Svakone Formako Rasistikane Diskriminaciako. Gasavo digniteto si jekh sar aver (egal) prezento ande svako manushikano trajo/dzivdipe thaj dzal khetane egalutne thaj nalinimaske (inalineable) chachipasa/xakajasa.

Ande relacia e premisasa pala egalutno digniteto thaj nalinimaske (inalineable) chachipasa/xakajasa si principo pala na-diskriminacia sikadino ando virtualo svako mashkarthemutno manushikane chachimasko instrumento, khetane Artiklosa 2 katar Univerzalo Deklaracia Manushikane Chachimaski, Artiklura 2 thaj 26 katar Mashkarthemutni Konvencia pala Civile thaj Politikane Chachipa/Xakaja, thaj Artiklo 2 Mashkarthemutne Konvenciako pala Ekonomikane, Sociale thaj Kulturake Chachipa/Xakaja. Artiklo 1 Mashkarthemutne Konvenciako pala Phagavipe/Eliminacia Svakone Formako rasistikane Diskriminaciako kerel uzes kaj kava instrumento opril diskriminacia pe baza " nacionale vaj etnikane buchimoski (origin)". Artiklo 14 katar 1950 Europake Konvenciako Pala Protekcia/Opripe manushikane Chachimaski/Xakajengi thaj Fundamentale Slobodengi ("Europaki Konvencia pala manushikane Chachipa") buxljaren (keren extenzia) o principo pala na-diskriminacia so si ande relacia e "nacionale vaj sociale buchimosa (origin), vaj asociacia nacionale minoritetosa", kana aktivirin pes e chachipa thaj e slobode save si dinde (garantuime) ande kadi konvencia. Shaj phenel pes kaj e maj bare zakonura ,e themengi save si OSCE membrura, intjaren ande peste kadale principura.

Sar manusha save si nacionale minoritetura si len shaipe (entitled) thaj chachipe pe efektivo (lachi) participacia (lethanipe) ando publiko dzivdipe, von shaj astaren kadala chachipa bi diskriminaciako, sar si vi sikadino ando paragrafo 31 katar Copenhagen Document, Artiklo 4 katar Fremutni Konvencia, thaj Artiklo 4(1) UN Deklaraciako pala Minoritetura. Sar vi sajekh, ande relacia Artiklosa 4(2) Fremutne Konvenciako, intereso pala egalutno digniteto buxljarel pes pala principo na-diskriminaciako thaj dzal dromesa pala "pherdo (full) thaj efektivo egaaliteto (jekh-sar-averipe) mashkar manusha save si nacionale minoritetura thaj kodola save si majoritetura" pala save e thema trubun te " linen (adoptuin), kaj trubul, varesave lache aktivitetura ... pe sa umalina (areas) katar...politikane....dzivdimasko" respektosa pala " speciale kondicie e manushengi save si nacionale minoritetura."

E konekcia kerdini e rekomodaciasa mashkar respekto pala manushikane chachipa thaj buxljaripe civile societatosko si signali pala "efektivo politikani demokratia" savi, ande relacia Preambulasa Europake Konvenciako pala manushikane Chachipa/Xakaja, si ande relacia pala chachipe (justice) thaj patja/lachipe (peace) ande sasti luma. OSCE thema save si participantura maj dur vazde opre ando Sherutno Dokumento (Charter) andar O Pariz pala Nevi Europa demokratikano governipe, khetane e respektosa pala manushikane chachipa/xakaja, si baza pala prosperiteto.

3. Kana si specifike institucie kerdine te den zor pala efektivo participacia nacionale minoriteturengi ando publiko dzivdipe kava chi trubul te chudel pe rig aver chachipa. Sa manushikane chachipa trubun te aven respektuime pe svako vrama, khetane e instituciasa savi shaj avel delegirime katar aver them. Ande relacia pala paragrafo 33 kaatar Copenhagen Dokumento, kana e thema save si participantura keren aktivitetura palaa arakhipe identitetoske e manushengo save si nacionale minoritetura, "Sa gasave aktivitetura ka aven ando konformiteto egalutnipaske principurenca pala na-diskriminacia respektosa vi pala aver civilura (save naj minoritetura) katar e thema save si participantura". O Copenhagen Dokumento/lil maj dur vazdel opre ando 38-to paragrafo " E thema save si participantura, po drom te keren protekcia/arakhen thaj promocia chachipengi/xakajengi e manushengi save si nacionale minoritetura, ka respektuin lenge obligacie abdi fremo manushikane chachipenge konvenciengo thaj aver relevante mashkarthemutne dokumentura/lila". Vi e Fremutne Konvencia si gasavo paragrafo ando artiklo 20: " Po drom te realizuin pes/keren pes e chachipa thaj slobode save si ande relacia e principurenca sikadine ande akannutni Fremutni Konvencia, svako manush savo si nacionalo minoriteto trubul te del patja/te respektuil nacionalo legislacia, sar vi averenge chachipa, specialo kodole manushenge save si majoritetura vaj kodola save si aver nacionale minoritetura." Kava si maj vasno ande kazura kana si "minoritetura mashkar minoritetura", specialo ando teritorialo konteksto (dikh rekomodacie/turvinjipa 16 thaj 21 tele). Kava maj dur intjarel ande peste respekto pala dzuvljikane manushikane chachipa/xakaja, sar vi sloboda katar diskriminacia ande relacia pala " politikane thaj publikane dzivdipa e themeske" sar si vi ramosardino ando paragrafo e Artiklosko 7 katar 1979 Konvencia pala Phagavipe/Eliminacia svakone formako e diskriminaciako mamuj/kontra dzuvlji.
4. Principo pala korko-identifikacia e manushengi save si minoritetura si kerdino pe baza fundamentale obligaciengo. Paragrafo 32 Copenhagen Dokumentosko sikavel kaj " Te san nacionalo minoriteto si manusheski individualo voja thaj lesko alosaripe so ka avel thaj khonik chi tromal te kerel leske problemura." Artiklo 3(1) Fremutne Konvenciako phenel " Svakone manushe savo si nacionalo minoriteto si chachipe/xakaj te slobodo alosarel so ka avel (minoriteto vaj majoriteto) thaj kava alosaripe chi trubul te kerel leske problemura vaj katar utilizacia e chachipengi save vov alosarda." Artiklo 3(2) UN Deklaraciako pala Minoritetura intjarel ande peste varesave opripa/prohibicie mamuj svako problemo savo si kerdino "godolese kaj si o manush minoriteto ."

Sar manusheski sloboda te identifikuil korkore pes sar lesko alosaripe trubul/musaj te del pes zor e respektose pala manusheski (individuaki) autotonomia thaj sloboda. Jekhe manushes shaj avel but identitetura save si relevante na numaj pala privato dzivdipe/trajo, vaj vi ande publikane dzivdimaski sfera. Shaj phenel pes, ande putarde/slobode societatura e bare tradimasa (movements) e manushengi thaj e ideangi, bute manushen si multiplikane identitetura save si jekh sar aver (coinciding), save koegzistirin vaj save si komplekse. Shaj phenel pes kaj e identitetura naj numaj bazirime po etniciteto, thaj naj egalutne ande jekh komuniteto; Ande relacia pala varesave problemura thaj teme (issue) averchande identitetura shaj dikhen pes maj but vaj maj cerra/zala. Sar konsekvenca, jekh manush shaj identifikuil korkore pes annde averchande droma thaj godo si ande relacia pala godo sostar kamel te identifikuil pes. Sar egzamplo/sar misal, ande varesave thema o manush shaj alosarel varesavi chib pala submisia pe taksake forme , pal kava manush shaj identifikuil korkore pes averchande ande lokalo komuniteto godolese/vash odi kaj kade ka avel lese maj lache.
 

3. Ande butjarimasko-fremo e demokratiako, o proceso pala keripe-decizjako si kade vasno/importanto sar vi substanca pala kerdine decizja. Sar lacho governipe (governance) naj numaj manusha deso si vi pala manusha lenge procesura trubun te aven sajekh inkluzive kodolenge save si ande relacia lenca, maj dur kadale procesura trubun te aven transparente pala savore te dikhen len thaj te krisin les (te den piro gindo), thaj specialo trubul te lel pes sama pala kodola savenca si ande relacia. Numaj gasave procesura ka den zor thaj ka arakhen (maintain) sathemengi/publiko konfidencia/patjiv. Inkluzive procesura shaj intjaren ande peste vakaripa/konsultacie, politikane alosaripa, vakaripe (negotiation) sar vi specifike muklipa (consent) kodolengo save si ande direkto relacia/save si afektuime. Ande situacie kana gindipa publike barederipengo thaj afektuime komunitetosko si diferento/averchando, lacho governipe shaj turvinjil/del sugestia te utilizin pes servisura (te rodel pes zutipe) katar trito rig areslimasa te arakhel pes maj lachi solucia/maj lacho drom.

Specialo ande relacia nacionale/minoriteturenca, paragrafo 33 katar Copenhagen Dokumento/Lil ob liguil OSCE thema save si participantura te keren aktivitetura thaj te kade "arakhen/protektuin etnikano, kulturako, lingvistikano thaj religikano identiteto nacionale minoriteturengo pe lengi teritoria thaj te keren kondicie pala promocia/sikavipe kodole identitetosko/manushipasko,ana keren pes e konsultacie, khetane e kontakturenca, organizacienca thaj asociacienca e minoriteturengi." Ando Kotor VI, paragrafo 26 katar Helsinki Dokumento, OSCE thema save si participantura lie pe peste obligacia te "len sama pe nacionale-minoriteturenge teme (issues) ande jekh konstruktivo maniro, mashakar dialogo ande savo ka len than sa e riga saven si intereso pe baza CSCE principonengi thaj obligaciengi". Ande relacia sa e rigenca "saven si intereso", paragrafo 30 katar Copenhagen Dokumento/Lil sikavel "sode/gatji si vasno rola na-governoske organizaciengi, khetane politikane partienca, kin-bikinimaske unienca (trade unions), manushikane chachimaske/xakajenge organizacienca thaj religiake grupenca, ande promocia/sikavipe e toleranciaki, kulturake diverzitetoski thaj rezolucie e puchipaske ande relacia nacionale-minoriteturenca."

Inkluzive procesura nashti keren pes bi toleranciako. Socialo thaj politikani klima/vrama pala respekto thaj egaliteto trubul te avel dindo zakonosa thaj vi te sitjuvel pes katar sasti populacia. E medien si specialo rola ande relacia pala kava. Artiklo 6(1) andar Fremutni Konvencia del shaipe " te e riga (parties) den zor te vazdel pes opre e tolerancia thaj inter-kulturalo dialogo thaj keripe efektive aktiviteturengo te promovishil respekto thaj xatjaripe thaj ko-operacia mashkar sa manusha save dzivdinen pe lengi teritoria bi-diferenciako pala etniciteto, kultura, lingvistikano vaj religiako identiteto, specialo ando fremo e edukaciako, kulturako thaj mediengo." E thema trubun te achaven publikani utilizacia derogative thaj pejorative/dzungale anavengo thaj terminurengo thaj trubun te keren pes aktivitetura po drom te phagaven pes negative stereotipura. Avelas maj lache, te e reprezentantura afektuime komunitetongo participirin/len than ando alosaripe thaj dizajno svakone aktiviteturesko po drom te nakhaven pes thaj phagaven pes gasave problemura.

II. Participacia/Lethanipe ando keripe e decizjengo

A. Aranzmanura po Centralo-Governosko levelo

6. Ando fremo paragrafosko 35 katar Copenhagen Dokumento, paragrafo 1 Katar kotor III andar 1991 Raporto katar CSCE (Geneva) Kidipe Eksperturengo/sikavne manushengo pala Nacionale Minoritetura zurales vazdel opre kaj "kana e teme (issues) ande relacia pala e situacia nacionale minoriteturengi diskutuin pes ando fremo lenge themengo, len korkoren si efektivo shaipete aven involvirime/shuvdine andre,thaj gasavi demokratikani participacia e manushengi save si nacionale minoritetura vaj lenge reprezentanturengi ando keripe e decizjengo vaj konstitutive organurengo keren jekh vasno/importanto elemento efektive participaciako ande publikane butja. "Paragrafo 24 Kotoresko VI katar Heksinki Dokumento obliguisarda OSCE thema save si participantura te "zuraren/vazden opre e tenzia po drom te den shaipe pala slobodo utilizacia manushenge save si nacionale minoritetura, korkore vaj khetane averenca, lenge manushikane chachipengo thaj fundamentale slobodengo, khetane e chachipasa/xakajasa te len than /participirin, ande relacia e demokratikane keripe-decizjenge procedurengo svakone themesko, ande politikano, ekonomikano, socialo, thaj kulturako dzivdipe lenge themengo khetane mashkar demokratikani participacia/lethanipe ando keripe e decizjengo thaj konsultative organurengo po nacionalo, regionalo, thaj lokalo levelo, inter alia, mashkar politikane partie thaj asocoacie."

Esencia/maj teluno kotor si shuvipe andre (involvement), pe duj riga, vi ande relacia shaipengo te kerel pes lachi kontribucia pala keripe-decizjenge procesura thaj vi ande relacia pala efekto kadale kontribuciako. Ideja/areslipe lache governipasko intjarel ande peste premisa kaj semplo keripe-decizjako naj sajekh sufuciento. Ande relacia pala struktura e themeski, averchande forme e decentralizaciake shaj aven lache te den sekuritato (assure) pala maximum/but sode shaj pala relevantiteto thaj responsabiliteto pala keripe-decizjenge procesura kodolenge save si afektuime, v i po levelo e themesko vi pe sub/telal themeske levelura.Kava shaj kerel pes pe but droma ande unitaro them vaj ande federale thaj konfederale sistemura. Sekuriteto minoriteturenge reprezentaciako ande organura save keren e decizja shaj kerel pes perdal rezervishime beshipaske thana (shaj keren pes kvote, promocie vaj aver aktivitetura), pal aver forme e participaciake intjaren ande peste dinipe sekuritatosko (assured) amalikani-membro relacia ande relevante komitetura vaj bi alosarimaske chachipengo/xakajengo. Reprezentacia ande egzekutive, juristikane, administrative thaj aver organura shaj sekurishil pes (del pes sekuritato) mashkar similare gindipa, vaj mashkar formalo rodipe vaj mashkar normalo/regularo praksa. Speciale organura shaj keren pes po drom te so maj lokhes phagaven pes minoriteturenge problemura vaj te arakhen pes lenge interesura. Shaipa te astaren pes minoriteturenge chachipa/xakaja kamel speciale aktivitetura te aven kerdine ando publiko serviso, kate gindil pes vi po "egalutno akseso pala publike servisura" sar si vi sikadino thaj artikulishime ando Artiklo 5 (c)Internacionale Konvenciako Pala Phagavipe/Eliminacia Svakone Formako Rasistikane Diskriminaciako.

B. Elekcie/Alosaripa

7. Reprezentativo governo mashkar slobode, amalikane thaj periodikane/katar vrama pe vrama alosaripa si esencia adjivesutne demokratiako. Sherutne/fundamentale golura/areslipa si ramosardine/skrinisarde ando Artiklo 21(3) Univerzale deklaraciako pala Manushikane chachipa/xakaj, kaj " o kamipe e manushengo trubul te avel baza/fundo barederipeske governosko" Fundome (basic) standardo si artikulishime ande univerzale thaj Europake kontraktura, sar si o Artiklo 25 Mashkarthemutne Konvenciako pala Civile thaj Politikane Chachipa/Xakaja. Pala OSCE thema save si participantura, paragrafura 5 thaj 6 katar Copenhagen Dokumento/lil vazdel opre kaj, "mashkar kodola elementura e chachipaske save si pala sasti ekspresia bipharavimaske dignitetosko thaj egelutne chachipengo sa e manushengo (human beings)", "kamipe e manushengo, slobodo thaj patjivales sikadino (expressed) mashkar periodikane (katar vrama pe vrama) thaj chache alosaripa, si fundo/baza pala barederipe thaj legitimiteto sa e governosko."

Dzi kaj e thema gindin sar te alosaren drom sar te pheren e obligacie, von musaj/trubun te keren godo bi diskriminaciako thaj trubul te avel len areslipe/golo te si len sode shaj reprezentantura. Shaj phenel pes, ando fremo kontekstosko Jekhethaneske Naciengo, manushikane Chachipasko/Xakajengo Komiteto sikada (kerda eksplanacia) ando paragrafo 12 Generale Komentaresko 25 po Artiklo 25 (57-to sesia 1996-to bersh) kaj "Sloboda pala ekspresia, beshipasko (assembly) thaj asociaciengo si fundone kondicie pala lachi/efektivo utilizacia e chachipaski po dinipe politikane glasosko/alosaripe thaj musaj te avel apsoluto arakhadino/protektuime. Nevipa/Informacie thaj lila/materialura pala dinipe politikane glasosko trubul te kerel pes vi pe minoriteturenge chiba." Maj dur paragrafo 5 Sherutne/generale komentarosko 25 uzes sikavel kaj "Ko-ordinacia publikane butjenca si buxlo koncepto savo si ande relacia e utilizaciasa politikane zoraki, specialo utilizacia e legislaciaki, egzekutive thaj administrative zoraki. Kodo pucharel sa aspektura publikane administraciako, sar vi formulacia thaj implementacia e politikaki pe mashkarthemutne, nacionale, regionale thaj lokale levelura."

Sar naj alosaripasko sistemo savo si neutralo katar perspektiva pala diferente/averchande gindipa thaj interesura, e thema trubun te linen/adoptuin e sistemura save shaj keren rezultato ando maj reprezentativo govermento ande leske maj phare situacie. Kava si specialo vasno/importanto pala manusha save si nacionale minoritetura saven varekana naj adekvato/maj lachi reprezentacia.

8. Shaj phenel pes kaj e demokratia chi trubul te participiril kana e manusha politikane organizuin korkore pes-dzi kaj lenge gindipa thaj idea naj dzungale thaj dzi kaj respektuin averenge chachipa. Esencialo, kava si tema pala sloboda e asociaciaki, sar si vi artikulishime ando baro numbri mashkarthemutne instrumenturengo sar si: Artiklo 20 katar Univerzalo deklaracia Manushikane xakajengi/chachipangi; Artiklo 22 katar Mashkarthemutne Konvenciako pala Civile thaj Politikane Chachipa/Xakaja; Artiklo 11 katar Europaki Konvencia pala Manushikane Chachipa/Xakaja; thaj paragrafo 6 katar Copenhagen Dokumento/lil. Sloboda pala keripe e asociaciengi si garantuime specialo pala manusha save si nacionale minoritetura ando fremo paragrafosko 32.6 Copenhagen Dokumentosko thaj Artiklo 7 katar Fremutni Konvencia. Maj uzes, paragrafo 24 Kotoresko VI katar Helsinki Dokumento/lil obliguil OSCE thema save si participantura " te den zor pala slobodo utilizacia vash manusha save si nacionale minoritetura, korkore vaj khetane averenca, pala lenge manushikane chachipa/xakaja thaj fundamentale slobode, khetane e chachipasa te apsoluto len thana/participirin ande politikano dzivdipe lenge themengo mashkar keripe politikane partiengo thaj asociaciengo."

Dzi kaj chacho respekto pala egalutne chachipa thaj na-diskriminacia ka xarnjarel vaj phagavel trubulipe pala politikane partie save si kerdine pe etnikano fundo/baza, ande varesave kazura gasave partie shaj aven jekh bari esperanca pala efektivo(zurali) prezentacia specifikane interesurengi. E politikane partie shaj keren pes vi pe aver fundo/baza, sar egzamplo pe baza regionale interesurengi. Idealo si te e partie aven putardine thaj te chinen trujal etnikane teme, gasave mainstream partie trubun te muken e minoriteturenge membrura te keren redukcia e trubulipaski pala etnikane partie. Alosaripe elektorale sistemosko shaj godolese avel importanto. Pe svako manifestacia (eavent), na-politikane partie vaj aver asociacie shaj keren rasistikano chikamipe (hatred), so si oprime Artiklosa 20 katar Mashkarthemutni Konvencia pala Civile thaj Politikane Chachipa/Xakaja thaj Artiklosa 4 katar Konvencia pala Eliminacia/Phagavipe Svakone Formako Rasistikane Diskriminaciako.

9. Alosaripasko sistemo shaj arakhel pala selekcia lidujengi vi pala legislatura thaj aver organura thaj institucie, khetane individuale funkcionerurenca. Dzi kaj singlo membro alosarengo shaj kerel sufuciento reprezentacia pala minoritetura, proporcionalo reprezentacia shaj garantuil aver tipo minoriteturenge reprezentaciako. Averchande/diferente forme pala proporcionalo reprezentacia utilizin pes ande OSCE thema save si participantura, so intjarel ande peste: "alosarimaski preferanca", savesa e alosara rangirin e kandidaturen kade sar si alosardine, "putarde listenge sistemura", savenca e alosara/elektora shaj den piro glaso pala maj but deso jekh kandidato perdal averchande/diferente partiake linie/nivo; thaj "kulminacia", savenca e alosarashaj den piro glasomaj but deso jelkhvar pala piro kandidato.Starto/teljaripe chi trubul te avel kade ucho po drom te kerel pes lachi minoriteturengi reprezentacia.
10. Ando keripe e granicengo pala elektorale/alosaripaske distriktura, trubul te lel pes sama pala interesura nacionale minoriteturengi golosa/areslimasa te del pes sekuritato (assuring) pala lengi reprezentacia ande keripaske-decizjenge organura. Idea pala egaliteto trubul te kerel pes kade kaj ka alosarel pes o metodo ande savo ka del pes than te kerel pes satisfakcia pala sa interesura. Maj laches/idealo, e granice trubun te xatjaren pes sar jekh independanto organo, kasko areslipe si te del zor te respektuin pes minoriteturenge chachipa/xakaja. Butivar ande OSCE thema save si participantura kava xatjarel pes sar profesionalo elektoralo/alosarimaski komisia.

Trubul te dzanel pes, kaj e thema nashti paruden elektorale/alosarimaske granice vash odi kaj ka parudel pes proporcia e populaciaki/manushengi ando distrikto, godolese kaj ka kovljarel pes thaj ka kerel pes ekskluzia katar minoriteturengi reprezentacia. Kava si uzes oprime Artiklosa 16 katar fremutni Konvencia, pal o Artiklo 5 Europake Sherutne Lilesko (Charter) pala Lokalo Korko-Governipe den eksplanacia kaj " Parudipa ande Lokale Autoritetureske Barederipa nashti keren pes bi anglune konsultaciako lokale komunitetosa savo si ando puchipe, thaj maj lache si te kadale konsultacia keren pes mashkar o referendumo kaj si muklino godo statutosa" (dikh rekomodacia 19 ande relacia terotoriale aranzmanurenca).

C. Aranzmanura pe Regionale thaj Lokale Levelura

11. Kadi rekomodacia si ande relacia sa levelurenca e governoske katar centrale barederipa ( sar egzamplo: provincia, departmanura, distriktura, prefekture, forkoske konzilura, forura, vaj unie ando fremo unitare themesko vaj reprezentative unie katar federalo them, khetane autonomikane regionunenca thaj avere autoriteturenca). Sajekh vramaki utilizacia manushikane chachipengi/xakajengi egalutnes katar svako manush trubul te xatjarel pes kaj dinipe chachipasko/xakajesko utilizime pe sa levelura centrale governosko trubul te utilizil pes mashkar e struktura sikadini tele. Sar vi sajekh e kriteria utilizime te keren strukture po regionalo thaj lokalo levelo shaj aven averchande katar kodola save si utilizime po centralo governosko levelo. E strukture shaj aven asimetrikane kerdine, pe but droma ( with variation) ande relacia pala averchande trubulipathaj sikadine/mangline kamipa.

D. Advetoske/turvinjipaske thaj Konsuktative Organura

12. Paragrafo 24 Kotoresko VI katar Helsinki komiteto obliguil OSCE thema save si participantura " dinipe zorako pala slobodo utilizacia katar manusha save si nacionale minoritetura, korkore vaj khetane averenca, pala lenge manushikane chachipa/xakaja thaj fundamentale slobode, khetane e chachipasa te keren sasti participacia/lethanipe ando politikano dzivdipe lenge themengo mashkar demokraatikani participacia/lethanipe ande konsultative organura po nacionalo, lokalo thaj regionalo levelo". Gasave organura shaj aven ad hoc (numaj akana), shaj aven kotor katar e legislativa vaj egzekutivo kotor vaj indepedanto organo. Komitetura save si ando fremo parlamentare organurengo, sar minoriteturenge rrotale mesalina (minority round tables), si pindzrde ande varesave OSCE participanturenge thema. gasave komitetura shaj butjaren pe sa e governoske levelura, sarr vi e korko-governoske aranzmanurenca. Po drom te keren lache e buti (te aven efektive), gasave organura trubun te aven kerdine katar e minoriteturenge reprezentantura sar vi katar aver manusha save kamen te den specialo ekspertiza, dinde katar lache resursura thaj maj palal kerara e decizjenge (decisionmakers) trubun te len sama pe lende. Gasave Komitetura shaj den turvinjipa/advetura, konsultacie thaj shaj aven lache sar inter-mediaro institucia (institucia savi si mashkar duj aver thaj kaski rola si te phandel len) mashkar manusha vaj institucie save keren decizja thaj minoriteturenge grupe. Von shaj vi ispiden/keren stimulacia pala akcie po governosko levelo thaj mashkar minoriteturenge komunitetura. Gasave organura shaj keren veresave speciale aktivitetura ande relacia pala implementacia e programurengi, sar misalake/sar egzamplo ando fremo e edukaciako. Maj dur, specialo kerdine komitetura shaj aven but importante pala minoritetura save trubun te aven reprezentuime gothe.
13. Shaipa pala konstruktivo utilizacia gasave organurengo si ande relacia e situaciasa. Sar vi sajekh, ande sa kazura, lacho governipe kamel pozitive/lache aktivitetura po kotor e barederipasko kade kaj ka del buti pala kerdine turvinjipaske thaj konsultative organura, te dikhel pe lende godolese kaj butivar von ka trubun lenge. O barederipe trubul te kerel buti khetane kadale organurenca thaj lenge membrurenca thaj sar rezultato ka keren pes maj lache decizja.

III. Korko Governipe

14. Termino "korko-governipe" del sugestia pala kontrolake aktivitetura save ka keren e komunitetura saven si vi intereso. O termino "governipe" chi sajkeh del sugestia pala ekskluzivo jurisdikcia. Maj dur, godo shaj lel pe peste vi administrativo barederipe, menadzmento, specialo legislativa sar vi krisikani jurisdikcia. O them shaj kerel kava mashkar delegacia vaj devolucia vaj te si godo federacia jekh inicialo divizia pala sherutni zor. Mashkar OSCE thema save si participantura, "korko-governipaske" aranzmanura si ande relacia delegacianca pala autonomia, korko-governipe, thaj kherutne zakonura (home rule).

Ando paragrafo 35 katar Kopenhagen Dokumento, OSCE thema save si partcipantura sikade/vazde opre "aktivitetura save si kerdine po drom te arakhen pes/protektuin pes thaj keren pes kondicie/shaipa pala promocia etnikane, kulturake, lingvistikane thaj religiake identitetosko, varesave nacionale minoriteturengo mashkar keripe lokale vaj autonomikane administraciengo save si ande relacia pala speciale/specifike xistorikane thaj teritoriale kondicie gasave minoriteturengo ande relacia pala politike e themengi save si ando puchipe." Ande relacia pala kava opre phendino, Raporto savo kerda o CSCE (Geneve) po Kidipe e Experturengo pala Nacionale Minoritetura sikada ando paragrafo 7 Kotor IV "kaj pozitive rezultatura si kerdine katar varesave thema save si participantura po jekh lacho thaj demokratikano drom katar lokalo thaj autonomikani administracia, sar vi autonomia pe teritorialo baza, khetane e konsultative, legislative thaj egzekutive organurenca save si alosardine pe slobode thaj periodikane (katar vrama dzi vrama) alosaripa; Korko administracia katar nacionalo minoritetura pala aspektura save si ande relacia identitetosa ande situacie kana e autonomia pe teritorialo baza nashti butjarel; decentralizuime vaj lokale forme e governimaske; paragrafura pala finansiako thaj tehnikano zutipe e manushenge save si nacionale minoritetura thaj save kamen te astaren lenge chachipa/xakaja thaj te keren prezervacia pala lenge edukacionale, kulturake thaj religiake institucie, organizacie thaj asociacie". Preambula Europake Sherutne (charter) Lilesko sikavel/vazdel opre " principura pala e demokratia thaj decentralizacia e barederipaski" sar kontribucia pala "protekcia thaj dinipe maj bare zorako pala lokalo governo ande diferente/averchande Europake thema". Europako Sherutno (charter) Lil pala Lokalo korko-governipe del ando Artiklo 9 shaipe pala lache finansiake posibilitetura/shaipa po drom te astaren pes gasave decentralizuime barederipa.

15. Sar si o them responsabilo pala varesave aktivitetura save si ande relacia saste themesa, trubul te kerel pes sekuritato pala regulacia mashkar themesko barederipe. Kava intjarel ande peste: armia (defence), savi si vasno pala intjaripe/prezervacia teritoriale integritetosko jekhe themesko; makroekonomikani politika, savi si vasno/importanto godolese kaj khelen rola sar jekh ekvilajzeri mashkar ekonomikane averchande regionura; thaj klasikane butja e diplomatiaki. Sar vi aver aktiviteturen si importante nacionale implikacie, vi kava musaj/trubul te avel regulishime pe varesavo levelo katar centralo autoriteto/barederipe. Regulacia pala varesave aktivitetura shaj avel parudino, thaj trubul te lel pes sama pala teritoriale unitetura saven si intereso vaj trubul te lel pes sama pala minoriteturenge grupe (dikh rekomodacie 18 thaj 20). Gasavo parudipe regulatore barederipasko musaj/trubul te avel ande relacia manushikane chachimaske/xakajenge standardurenca thaj trubul te avel kerdino po jekh praktiko maniri. Jekh aktiviteto/umalin (field) savo si lache parudino po teritorialo vaj na-teritorialo fundo/baza thaj savo si but vasno vi pala o them vi pala minoriteturenge grupe si edukacia. Artiklo 5.1 katar UNESCO-si Konvencia mamuj/kontra Diskriminacia ande Edukacia sikavel sar gasavo parudipe trubul te avel kerdino: E thema save somnisarde kadi Konvencia vazde opre kaj:

(b) but si vasno te kerel pes respekto pala sloboda e dadengi thaj dejangi maj anglal te von alosaren institucie pala lenge chavre deso te godo keren e publike barederipa vaj save pe aver rig den minimum edukaciake standardura sar si sikadino ando zakono thaj maj dur te dikhel pes ,po drom sar si godo muklino katar o zakono, sarsavi si e religiaki thaj moralo edukacia e chavrengi thaj si godo ande relacia lenge kamipanca; godolese kaj naj manush vaj grupa e manushengi kaske vareko shaj del religiake instrukcie mamuj lengo kamipe;
(c) But si vasno te dikhel pes thaj te pindzaren pes e chachipa/xakaja nacionale minoriteturenge membrurenge te von korkore len sama pe lenge edukacionale aktivitetura, sar egzamplo kana lel pes sama pe lenge shkole, so si ande relacia pala edukaciaki politika svakone themeski, utilizacia thaj sitjuvipe lenge chibaki.Trubul maj palal te dikhel pes (I) kaj kadala chachipa naj utilizime po drom te e minoriteturenge membrura xatjaren kultura thaj chib e komunitetosko sar kaj numaj vov egzistiril vaj te sikavel pes dinipe nacionale suverenitetosko; (ii) kaj o standardo e edukaciako naj maj teluno katar generale standardura sikadine katar kompetente barederipa; thaj (iii) kaj participacia/lethanipe ande gasave shkole si opcionale/te o manush kamel vov shaj dzal te na naj leske musaj/chi trubul te dzal."

16. Principo demokratikane governimasko, sar si sikadino/artikulishime ando Artiklo 21 Univerzale Deklaraciako pala Manushikane Chachipa/xakaja, Artiklo 25 katar mashkarthemutni Konvencia pala Civile thaj Politikake Chachipa/xakaja thaj ande OSCE standardura shaj utilizin pes pe sa levelura thaj pala sa elementura e governipaske. Po drom te svako shaj egalutnes te starel pire chachipa/xakaja perdal korko-governimaske institucie trubun te utilizin pes principura e demokratiake.

A. Na-teritoriale Aranzmanura

17. Kadi sekcia si ande relacia na-teritoriale autonomiasa-thaj butivar pala late phenel pes "personalo vaj kulturaki autonomia"-savi shaj avel lachi kana e grupa chi beshel po jekh than. Gasave kotora e barederipaske, intjaren ande peste kontrola pala speciale subjektura, shaj len than po levelo e themesko vaj mashkar teritoriale aranzmanura. Ande sa kazura, respekto pala manushikane chachipa/xakaja averenge trubul te avel sekurishime. Maj dur, gasave aranzmanuren trubul te avel sekuritato kade kaj ka avel len lache finansie thaj kade te den shaipe te von lache khelen rola pala lenge publike funkcie pal rezultato trubul te avel katar inkluzive procesura (dikh rekomodacia 5).
18. Kava naj agor pala e lista funkciengi. But ka avel ande relacia e situaciasa, specialo kana si o puchipe pala trubulipa thaj kamipa/mangipa e minoriteturenge. Ande averchande situacie, averchande subjektura ka aven maj but vaj maj zala/maj cerra intereso e minoriteturengo, thaj decizje ande kadala umalina/fields ka aven ande relacia lenca pe averchande levelura. Varesave umalina/fields shaj aven parudine. J