Koncepto Thaj Praksa Afirmative Akciako: Arakhipe/Prevencia Katar Diskriminacia Thaj brakhipe/Protekcia e Minoroteturengi

11 March 2005

Romani language translation of “Concept and Practice of Affirmative Action”, a report by the UN Special Rapporteur on the Prevention of Discrimination and Protection of Indigenous Peoples and Minorities

Anglunimasko/Progresosko raporto kerdino/dindo katar rajo Bossuyt, Specialo Raporteri, ande relacia Sub-Komisiake rezoluciasa 1998/5.

Angluno Vakaripe

1. Ande rezolucia 1998/5, Sub-Komisia kerda decizji, sar si o subjekto but vasno thaj trubul te lel pes sama, te alosarel pes o rajo Marc Bossuyt sar Specialo Raporteri kasko ares si te kerel studia vaš koncepto afirmative akciako, thaj alavarda les (kerda leski nominacia) te rodel katar Jekhethaneske Naciengo Baro Komesari vaš Manušikane Xakaja te bihalel jekh puimaskio lil e Governonge, maškarthemutne organizacienge thaj na-governoske organizacienge ande savo ka rodel te savore bihalen leske lahi nacionalo dokumentacia vaš afirmativo akcia.

2. Ande godo decizji 1999/106 Sub-Komisia nevljarda e autorizacia pala Specialo Raporteri te kerel puimaske lila. O puimaskoi lil si bihaldino e Governonge, maškarthemutne organizacienge sar vi na-governoske organizacienge.

3. Sikadino raporto si dindo ande relacia Sub-Komisiake decizjasa 2000/104, ande savo e Sub-Komisia akharel pes pe Ekonomikano thaj Socialo Konzilosko Decizji 1999/253 ande savo naisarel pes Speciale Raporteroske pala lesko preliminaro raporto (E/CN.4/Sub.2/2000/11) thaj kerda pes decizji te rodel pes katar Generalo Sekretari te serol Governuren, maškarthemutne organizacien thaj na-governoske organizacien save astarde puimasko lil te ramon les thaj te traden les palpale Sub-komisiake. Ande relacia kadalesa o Specialo Raporteri but naisarel Governonge andar e Bolivia, Kolumbia, Grecia, Gvatemala, Izrael, Libia, Arabiaki Džamahirija, Pakistan, Paragvaj, Republika Slovakia, Espania, Tailand, Trinidad thaj Tobago, Tanzania, sar vi Maškarthemutne Butjarimaske/Labour Ofisose thaj Univerzale Poštake Uniake pala lengo žutipe. Trubul te phenel pes kaj ande avutni vrama o Specialo raporteri kamel te astarel maj but irisardine puimaske lila arelimasa te lesko nevo raporto avel bazirime pe maj but informacie. Godolese/vaš odi vov kamel te del zor Governonge, maškarthemutne organizacienge thaj na-governoske organizacienge save i irisarde puimasko lil te godo keren. O puimasko lil šaj dikhen khetane kadale raportosa.

4. Ande angluno preliminaro raporto duj granice (limitura) kerdine katar maškarthemutno zakono ando respekto pala afirmativo akcia sesa sikadine: (a) afirmativo akcia i indjarel ande diskriminacia (b) trubul te džanel pes vrama dži kaj kerel pes afirmativo akcia.

5. Kava progresosko raporto kamel te dikhel ko ka astarel lahipa katar afirmativo akcia, sostar kerel pes afirmativo akcia thaj save forme afirmative akciake trubun te keren pes.

I. Drom (Koncepto) Afirmative Akciako

6. “Afirmativo akcia” si termino savo but utilizil pes, vaj pe bibaxt i xatjarel pes sajekh lahe. Kana phenel pes “afirmativo akcia” vareko gindil kaj si godo “pozitivo diskriminacia”, but si vasno te džanel pes kaj si maškar kadala duj terminura bari diferencia. Ande relacia adivesutne praksasa pala utilizacia terminoski “diskriminacia” termino “pozitivo diskriminacia” si contradictio in terminis: vaš odi kaj te si vareso diskriminacia našti avel pozitivo vaj te si vareso pozitivo našti avel “diskriminacia”. Pe aver rig termino “pozitivo akcia”, savo but utilizil pes ande Anglia si ekvivalento pala termino “afirmativo akcia”. Ande but aver thema, gasavi akcia si pindžardi sar “prioriteto politika”, “rezervacia”, “kompenzaciako vaj distributivo aipe”, “prioriteto tretmano”, etc.

7. Sar legalo koncepto, “afirmativo akcia” šaj arakhel pes vi ande maškarthemutno vi ande nacionalo zakono. Šaj phenel pes kaj si kava koncepto kaske naj dindo generalo legalo definicia. Svako ai diskusia pala koncepto afirmative akciako rodel butjarimaski definicia: “Afirmativo akcia si koherente aktivitetura save keren pes pe jekh vrama kasko ares si te kerel maj la”

8. Politika afirmative akciako šaj avel kerdini katar averhande (diferente) aktora andar publiko sektori sar federalo Governo vaj them thaj thanesko (lokalo) Governo vaj katar privato sektori sar butjarne vaj edukaciake/sitjuvimaske institucie.

9. Ande varesave thema, gasave afirmative akciake politike keren pes bi pokinimasko (sar volontera) thaj gasave akcienge del pes zor; ande aver thema von musaj te keren pes (traden pes e thema) thaj te varesavo them i kamel te kerel kava atoska/atuni keren pes sankcie mamuj/kontra lende. E politike naj limitirime po arakhipe butjarimaske thanesko thaj edukacia: von šaj aven buxljardine vi po urbanizmo, transporto.

II. Vasne Grupe (Target Groups): Teme Opral Thaj Telal e Participacia

10. Afirmativo akcia sajekh si andi relacia varesave grupasa savi si kerdeini katar manuša (individualcura). Kadale manuša si phandine/egalutne so kerel len te aven khetane ande bilahi pozicia. Butivar kava egalutnipe (khetane karakteristike) pašljol (si bazirime) po kolori lenge mortjako, po nacionaliteto, si von murša vaj džuvlja, si von religiako vaj hibako minoriteto vaj pe aver rig varekana kava egalutnipe si bazirime pe vareso aver. E Afirmative akciake programura vi maj anglal vi akana keren pes te žutin džuvljange, kale manušenge, našalde manušenge (imigrantura), orre manušenge, manušenge save si invalidura, manušenge save avile andar varesavo baro maripe (veterans), manušenge save si ande varesavi specialo pozicia, minoriteturenge, etc.

11. Maj baro puipe savo ka kerel bare problema, pharipa si sar te kerel pes decizji save grupe si ande bilahi pozicia thaj trubul lenge te žutil pes vaj varekaske avereske. Varesave maškarthemutne instrumentura sar e Maškarthemutni Konvencia Pala Phagavipe/Eliminacia Svakone Formako Rasistikane Diskriminaciako sar vi Konvencia Pala/Vaš Phagavipe Svakone Formako E Diskriminaciako Mamuj Džuvlja si but lahe po drom te kerel pes laho decizji, butivar e nacionalo legislacia vazdel opre kaske trubul te ažutil pes¹.

12. Afirmativo akcia butivar avel katar duj faktora save si phangline jekh averesa: (i) kana sajekh vazdel pes statuso pala na-egaliteto, savo naj sajekh pindžardino sar gasavo thaj (ii) efektivo artikulacia legale xakajengo/aipengo katar reprezentantura grupengo save si andei bilahi pozicia². Butivar e grupen si pharipe/problemo vaš odi kaj naj len politikani zor thaj žutipe po drom te žutin korkore pese³. Kadale rezultatura si telal inkluzia afirmative akciake programurengo.

13. Šaj keren pes vi kontra situacie. E grupe šaj aven klasifikuime sar ore, sar kaj si ande bilahi situacia vi te von i kamen te aven kade klasifikuime vaš odi kaj si len dar katar stigmatizacia vaj vaš odi kaj i kamen te kerel vareko pe lende afirmativo akcia. Vaš odi (godolese) but si vasno te e membrura varesave grupako kamen, te kerel pes pe lende afirmativo akcia.

14. Nacionalo legislacia butivar teljarel (startuil) afirmative akciake politikasa savi užes kamel te phagavel problemura varesave orre grupako. Maj palal gasavi politika buxljarel pes vi pe aver grupe. Kava vazdel e tema pala opruni inkluzia, vaš odi kaj varekana te si varesavo manuš membro varesave grupako sar: jekh rasa, egalutno etnikano palutnipe (background), si o manuš murš vaj džuvli vazdel opre pharipa thaj problemura. aipe ande relacia maškar afirmativo akcia thaj kompenzacia pala palutni vrama vaj societatoski diskriminacia si ande relacia pala kodo savi rasa, etnikano palutnipe (bacground), si o manuš murš vaj džuvli vaj vareso aver so si indikatori pala socialo džungalipe savo o programo pala afirmativo akcia kamel te phagavel. Varekana si vi situacie kana e afirmativo akcia žutil e manušenge save naj minoritetura vaj save i peren ande grupa e manušengi savenge trubul žutipe⁴. Specialo ande USA, kava trada e manušen te keren diskusie⁵. Sar e afirmativo akciako ares (golo) sasa te phagavel problemura/pharipa Amerikane Afrikancurengo kadale aktivitetura pe aver rig sikade na-egaliteto ande relacia avere grupenca, pal maj but e imigranturenca⁶. Puipe savo vazda pes sar but vasno sasa kaske trubul protekcia/brakhipe, imigranturenge save korko-vojasa avile ande USA vaj Afrikane Amerikancurenge save maj anglal sesa robura (slaver)⁷. No kodo so šaj dikhel pes si kaj ande USA brakhime (protektuime) grupe si individualcura saven si legalo fundo(baza) te roden katar o them žutipe sar: imigrantura, manuše save si bijandine ande USA maj anglal deso si kerdini Amerika sar vi e robura (slaves).

15. Aver puipe si ko aes astarel lahipa katar prioritetoski politika? Sikavel pes kaj katar afirmativo akcia maj lahe nakhen e grupe save maj but šaj našen katar afirmative akciake prioritetura. Sar egzamplo, katar afirmativo akcia maj lahe ka nakhen e parne džuvlja anda e maškarni klasa deso teluni klasa e džuvjengi katar aver etniciteto. Vaj, kana afirmativo akcia astarel buxli kategoria sar Hispancura vaj Amerikancura andar e Azia, varesave etnikane grupe maškar kadale kategorie ka astren varesave lahipa deso aver, vaš odi kaj si von po maj uo levelo (rango) ande relacia pala ekonomikano, edukaciako thaj profesionalo statuso. Šaj phenel pes kodola save len afirmative akciake progrmura šaj aven maj barvale thaj maj cerra orre membrura e grupaki.

16. Kadi duj-klasaki teoria šaj maj palal kerel inke (vadži) jekh “diskriminacia” godo si diskriminacia mamuj minoriteto andar o majoriteto. Afirmative akciake programura keren neve orrikane grupe. Majoritetoske membrura saven naj sociale lahipa sar konsekvenca afirmative preferancengi programurengi aven telal katar parni muršikani distribucia, pal pe aver rig minoritetonge membrura save astaren lahipa katar gasave afirmative akciake programura aven andar opruni kategoria vaj džuvljikani distribucia⁸. Vaš odi afirmative akciake prioritetura musaj te pharuven pes katar jekh pe aver grupa.

17. Varekana si but phares te dikhel pes užes, si vareko andar e grupa pe savi kerel pes afirmativo akcia. Sar egzamplo, sar vareko ”kalo” trubul te avel kvalifikuime sar “kalo” po drom te dikhel pes šaj vov vaj na astarel lahipa katar afirmative akciake programura. Ande relacia e imigranturenca naj inke (vadži) užes save manuša si kvalifikuime (šaj dikhen pes) sar imigrantura pal save na, te si von 2-to, 3-to vaj 4-to generacia imigranturengi? So trubul te kerel pes e havorrenca save si andar xamime prandipa (o dad jekh etniciteto e dej dujto)? Maj dur vi akana si kazura pala manuša vaj saste grupe save keren korkore piri redefinica areslimasa te astaren lahipa (beneficie) katar afirmative akciake programura⁹.

18. Varesave thema kerde nevo zakono pala personalo etnikano thaj rasako statuso te dikhen užes ko trubul te astarel la¹⁰ Kana kerda pes analiza e informaciengi andar raporto katar e riga saven si intereso ande relacia pala godo sar trubun e manuša (individualcura) te identifikuin pes sar membrura varesave rasake vaj etnikane grupe, o Komiteto phenda kaj gasavi identifikacia trubul, te na arakhla pes aver drom, te avel bazirime pe korko-identifikacia savi ka keren individualcura svako pala peste.

19. Akana džanel pes kaj si šerutno problemo alosaripe thaj arakhipe ko si pal ko na grupa pala afirmativo akciake programura. Kava sikavel sode si vasno te na baziril pes sa, pe godo ko si andar savi grupa thaj kaj trubul te lel pes sama vi pe aver faktora sar socio-ekonomikane faktora po drom te dikhel pes pe kaste te keren pes afirmative akciake programura. Kava trubul te xatjarel pes kade kaj trubun te keren pes maj bare individuale aktivitetura ande direkcia afirmative akciako, trubul te dikhel pes kas si save individuale trubulipa (kase so trubul) maj but deso te dikhel pes so si trubulipa jekhe grupaki¹¹.

III. Estimacia/Sode si Vasno Affirmativo Akcia

20. Kana sikavel afirmativo akciaki politika o them ka probil te kerel džastifikacia maškar vis--vis publiko gindipe. Fundo (baza) dindi pala džastifikacia ka avel ande relacia pala specifiko socialo konteksto kodole themesko. Varesave vasne džaastifikaciake puipa ka aven diskutuime pe rig sar vi puipa save si mamuj afirmativo akcia¹².

A. Te sastarel pes vaj te kerel pes korekcia pala historikano na-xakaj/bangipe

21. Ares si te kerel pes kompenzacia pala uže gindoski vaj specifiko diskriminacia ande dumutani vrama savi mukel vi adadives pala peste pharipa (reprekusie). Pe varesave orre grupe si kerdini diskriminacia ande dumutani vrama, so vi lenge havre šuvel ande phari pozicia vaš odi kaj si len, sar egzamplo, orrikani edukacia thaj treningo. O rajo Chibundu phenel kaj afirmativo akcia ande kava kazo šaj avel korektivo, restauracia e grupaki pe pozicia ka sastarel godo so sasa maj anglal. Vov džal maj dur thaj phenel kaj phares šaj užes kauzalo relacia avel konkluzivo sikadini maškar vareso so sasa banges ande dumutani vrama thaj vareso so si akana¹³. Vi paša kava, kana varesavo levelo kauzale relaciako maškar bange-keripasko thaj akanutne telal-reprezentaciako šaj avel sikadino, afirmativo akcia šaj avel sikadini, afirmativo akcia šaj avel aplicirime, vaj direkte thaj speciale lahipa (beneficie) trubun te aven egalutne pala viktimo e diskriminaciako savi sasa kerdini maj anglal¹⁴.

22. Kadi džastifikacia sasa maj but kerdini ande USA te žutil publiko politika kasko areslipe sasa te “phagavel akanutne efektura katar nakhli rasistikani diskriminacia” mamuj Afrikancura save akan bešen ande Amerika.Amerikake afirmative akciake programura kerdine sar egzekutivo dokumento 10925 savo somnisarda o prezidento John F. Kennedy ande 1961-to berš thaj Egzekutivo dokumento 11426 somnisardo katar prezidento Lyndon Johnson ande 1965-to berš¹⁵. Kade, Amerikaki Komisia pala Civile xakaja/aipa injarda te na xasarel pes: “Afirmativo akcia savi intjarel ande peste sa e aktivitetura, maškar semplo/uži terminacia diskriminaciake praksako, savi si lindi (adoptuime) te sastarel/kerel korekcia vaj kompenzacia pala godo so sasa ande dumutani vramaki vaj ande akanutni vramaki kompenzacia vaj te kerel prevencia pala diskriminacia te na iril pes ande avutni vrama”¹⁶. Gasavi eksplanacia si lindi/utilizime vi katar Australiako Governo ande lengi afirmativo akciaki politika save kerde pala Australiake Aboridžanura.

23. Sar vi sajekh, si vi manuša save averšengo. Vov na phandel ¹⁷ Našti našel pes katar o fakto kaj ka avel but phares pala afirmative akciake programura te dikhen kauzaciako proksimiteto thaj sode pharipa ka vazden pes opre ande relacia kadalesa¹⁸. Kava ka avel maj phares ando legalo sistemo savo dikhel po bangipe sar individualo maj but deso kolektivo so kerel maj dur phares te sikavel pes amalipe (konekcia) maškar kerdine bilaakanutni situacia. Maj dur baro puzacia? Thaj sode dur ande dumutani vrama trubul vareko te džal po drom te vareso arakhel? Sa kadala pucipa sikaven so si problema pala politika savi šaj akharel pes dikhipe ande du-mutani vrama.

24. Vadži o Chibundu džangla o fakto kaj e konekcia maškar bangipa ande dumutani vrama thaj adivesutne trubulipa našti aven lokhes kerdine argumentura na mamuj afirmativo akcia vaj mamuj laki džastifikacia. Maj dur dikhimaski džastifikacia-jekh savi vazden opre Afrikane Amerikancura phenel kaj redistributivo xakaj/aipe na pala dumutani vrama vaj pala pragmatikane trubulipa, ande akanutni vrama thaj aspiracia pala avutni vrama si laho drom savo šaj avel maj laho pala xatjaripe afirmative akciako¹⁹.

B. Te sastarel pes/kerel pes socialo/strukturalo diskriminacia

25. Fakto kaj vi akana kerel pes baro dispariteto ando edukaciaonalo, socialo, ekonomikano sar vi ande aver statusura, sikavel kaj dinipe egalitetosko pala savore anglal o zakono kerel numaj formalo egaliteto numaj naj dosta te phagaven pes ae pharipa ande praksa ando jekh societato savo džal po drom strukturale diskriminaciako. Godo so trubul te džanel pes si kaj strukturalo diskriminacia intjarel ande peste sa aktivitetura, procerdure, akcie vaj legale paragrafura save si neutrale ande relacia e rasasa, si o manuš murš vaj džuvlji, etnicitetosa, etc., vaj save kontra sikaven pes pe orrikane grupe bi varesave objektive džastifikaciasa. Kadi forma e diskriminaciaki šaj kerel pes pe duj droma: jekh šaj garavel pes uže gindosa palal objektive kriteria pal aver si kana vareko phenel kaj naj naj tut talentura pala godi buti. Vi jekto vi dujto drom si indirekto vaj uhardini diskriminacia. Sar egzamplo kana e manuša save den buti roden te e džuvli avel ui/bari kodo ka kerel problemo e džuvljange andar e Azia, thaj godo šaj avel jekh katar propozicie save naj ae thaj naj objektivo trubulipe pala kodi propozicia. Varekana keren pes vi fizikane vaj ramosaripaske testura vi kana godo i trubul. Tradicionalo koncepto pala na-diskriminaciake principura numaj lel neutralo gindipe, sar egzamplo: phenel pes kaj de facto egaliteto sikavel numaj kamipa vaj direkto diskriminacia²⁰.

26. Na-amala (oponentura) pušen si kava strukturalo diskriminacia vaj kombinacia/xamipe avere fakturengo. Kana si socialo problemo baro našti žutin ni na-diskriminaciake principura ni afirmative akciake programura po drom te kerel pes integracia orre grupengi. Sar egzamplo, bari na-egalutni skala pala astaripe lahe kvalitetoski edukaciako šaj ispidel/vazdel opre na-šaipe varesave manušengo, save aven andar orre grupe te astaren laho butjako than. Vareasave komplementare intervencie sar, programura mamuj (kontra) orripe, trubun te keren pes po drom te phagaven pes sociale programura. Atoska (atuni) o them tradel zorasa te kerel pes redistribucia kapaciteturengi pala linipe juristikane thaj aver intervenciengi po drom te vazdel pes opre astaripe (akseso) pala lahi edukacia.

27. Sar gindin kodola save kamen kadi strategia, kava distributivo šti phenel pes kaj vareko kamel te kerel diskriminacia vaš odi kaj si ekonomikane pharipa redistribuciake kapaciteturengi ande relacia e situaciasa ando societato.

C. Keripe diferenciako vaj proporcionale grupake reprezentaciako

28. Na dumut, krtiara pala e rasa ande Amerika thaj aver sikavne manuša kerde aver teoretikani baza pala afirmativo akcia thaj phende kaj akanutno rasako thaj etnikano diverziteto/averhandipe ando fremo akademiako vaj butjake thanesko si lahi komponenta pala societato²¹ Von phende kaj e rasako thaj etnikano diverzitetosko trujalipe kerel refleksia pala maj buxlo societato thaj kerel promocia pala maj laho thaj maj barvalo komuniteto. “Pozitivo diverziteto/avrhandipe” si sar von gindin maj lahi strategia te kerel pes kompenzaciako aipe pala rasake thaj etnikane minoritetura, thaj von godolese phenen kaj diverziteto/avrhandipe sar jekh racionalo strategia trubul te avel ulavdino katar afirmativo akcia.

29. Termino pala diveziteto sar džastifikacia pala rasako prioriteto ando konteksto maj bare edukaciako maj anglal sasa sikadino ande DeFunis v. Odegaard (416 U.S. 312, 1974)²². Rajo Justice Douglas ramosarda kaj šaj dikhel pes kaj o Maj baro themesko krisi užes phenda kaj si mamuj rasake prioritetura ande relacia juristikane draburenca (remedy) dži kaj si “kulturake standardura averhande thaj homogene societatosko vareso so si maj vasno”. Kava diverziteto sasa racionalo utilizime ande Regents of the University v. Bakke (483 U.S. 265, 1978). O rajo Justice Powell, kana ramosarda pala majoriteto, phenda kaj e rasa šaj avel utilizime (lel pes) sar jekh katar but faktora kana keren pes maj palune decizja. Areslipe (golo) sasa univerzitetosko intereso pala diverzitetosko/xamime studenturengo organo. Akademikani sloboda i šuvda andre aipe te alosaren pes studentura pal e diferente studentura šaj anen diferento palutnipe (backgrounds) pala jekh univerziteto thaj kadi edukaciaki ekspirianca šaj barvarel svakones²³.

30. Australiako Civile Servisosko Reformengo Dokumento/lil andar 1978-to berš sikada kaj si šerutno areslipe lenge butjako “buti savi si reflektivo nacionalitetoske diverzitetosa”, so šaj xatjarel pes sar proporcionalo reprezentacia jekhe grupaki²⁴.

D. Sociale utilizitetoske argumentura²⁵

31. Kodola save kamen afirmativo akcia butivar vazden opre e faktura pala but sociale golura (areslipa) savenge gasavi politika šaj žutil. Lahe kerdini politika pala afirmativo akcia šaj žutil but manušenge te maj lahe train (dživdinen).

32. Afirmativo akcia šaj kerel maj laho serviso pala orre grupe, kade kaj e profesionalcura andar orre grupe maj lahe xatjaren thaj džanen e problemura saven si len. Maj dur, kana e membrura anda orre grupe astaren e thana (pozicie) katar šaj keren ko-ordinacia o intereso orre grupengo ka avel maj lahe sikadino thaj brakhime (protektuime). Prezentacia savi šaj užes dikhel pes thaj savi si lahi andi relacia butjarimasa, edukaciasa, šaj del maj laho efektiviteto.

33. Aver argumento si kaj e afirmativo akcia šaj del orenge grupege komuniteturenge, šaj sikavel lahe modelura savo e manušen andar o komuniteto šaj ispidel opre po laho drom. Maj dur, so maj but e membrurengi andar orre grupe len than ande averhande sociale trujalipa ka mudarel bilahe stereotipura save vadži dživdinen/train ande but societatura.

34. Pe aver rig sar vi sajekh si vi kontra argumentura. Paša but teoretikane puipa, sar te kerel pes definicia pala socialo laho-dživdipe si vi praktikane puipa. But manuša phenen kaj gasavi afirmativo akcia anel pesa vi rizikura pala o kvaliteto. Dinipe prioriteturengo e manušenge save naj kade lahe kvalifikuime, kerel riziko te palapale vazden pes opre e stereotipura andothan (instead) te astarel pes kontra golo vaš odi kaj, sar egzamplo, xarnjardi eficiencia ande industria thaj edukacia šaj ciknjarel e kvalifikaciake standardura.

E. Sociale pharipa

35. Našti bistarel pes kaj afirmative akciake programura intjaren ande peste vi speciale programura pala (vaš)²⁶.

36. Po 1960-to berš ande USA sesa varesave rasistikane pharipa so but manuša andar kava them i patjarde kaj šaj avel. Kadale opharipa sesa na numaj ande oprune (north) forura vaj vi vaš odi kaj sa akava avilo kana sasa kerdino Civile aimasko Lil/Dokumento thaj kana sasa vazdino opre Alosarimasko xakaj/aipe ande 1964 thaj 1965-to berš. Maj palal sas oprime te kerel pes varesavi distinkcia ande relacia pala e rasa ande Amerikako societato thaj kale komunitetoske sasa dindo aipe (xakaj) te del piro politikano glaso; vaj kava naj sasa dosta pala but militante kale lidera/šerutne manuša. Sar sasa baro rasistikano maripe ando foro Watts po 1965-to berš, e politiara dikhle kaj kava šaj avel but baro problemo pala Amerika thaj ande decizji te keren akcia areslimasa te kava ahaven. Liduj prezidentura vi o John Kennedy vi o Lyndon Johnson phende kaj si rasistikane problemura ande Amerika but bare. Po drom te sa akava ahavel pes kerdine si programura mamuj orripe sar sasa e prezidentosko Johnson-esko programo savo akharda pes “Maripe mamuj orripe”, kasko areslipe sasa te phagavel pes thaj te ciknjarel pes butjarimasko problemo maškar kale manuša kade kaj ka keren pes zurale afirmative akciake programura. Sar phenda o prezidento Johnson: “te des šaipe kadale manušenge te keren buti von i ka keren revolucia vaš odi kaj dži kodo momento khonik i dia len šaipe te butjaren. Te kerena buti von i ka huden bombe pe tumare khera thaj pe vulica. De len te butjaren thaj i ka avel len vrama te phabaren tumare vurdona.”²⁷

37. O rajo, Sowell phenda kaj patjavipe kaj e distribucia e grupengi perdal sektora e ekonomiake kamen te keren redukcia/te ciknjaren si socialo fikcia thaj thaj i-kamipe. Vov phenel kaj e xistoria del kontra drom thaj kaj gasave politike šaj keren riziko te aven kontraproduktive²⁸. Gasavo egzamplo šaj arakhel pes ande Malezia.

38. Ando 1969-to berš, sasa klaro ande Malezia, kaj numaj cikne grupe andar barvali elita astarde beneficie/lahipa katar afirmativo akcia dži kaj e ekonomikani pozicia ande Malezia sasa but bilahi. But phare rasistikane problemura sesa kerdine, o parlamento sasa mudardino (kerdini si leski suspenzia) thaj e Malezia sasa ko-ordinirime katar Nacionalo Konzilo dži kaj 1971-to berš. Ande 1971-to berš Amandmanosko Dokumento andar maj baro zakono nakhlo. Kava sajekh ispida katar legalo publiko debata varesave “senzitive/xatjarimaske” teme, sar e hib, themutnipe thaj specialo pozicia e manušengi andar e Malezia, kade kaj sikada kadi tema ande artiklura ando maj baro zakono thaj kade kaj kerda amandmanura 1948 tradipe pe agitacia dokumento so maj dur kerda problemura vi ando Parlamento. Sasa baro problemo vi te kerel pes diskusia pala artiklo 153 andar maj baro zakono (dikh paragrafo 41 tele) thaj afirmative akciake pragrafura save si ande relacia e Maleziasa. Sa kadale amandmanura, save vadži utilizin pes katar o krisi, sesa kerdine po drom te “našel pes katar e politizacia savi lia than ande rasistikane pharipa”²⁹.

F. Maj baro efektiviteto socio-ekonomikane sistemosko

39. Varesave manuša save keren buti ande ekonomia phenen kaj phagavipe diskriminaciako mamuj orre grupe šaj žutil pala efektiviteto thaj pala xakaj socio-ekonomikane sistemoski. Buti butjarimaske marketoski šaj avel optimizuime te akanutne pharipa kerdine katar iracionale stereotipura aven sastardine/korektuime³⁰. Ande Amerika e Afirmativo akcia si promovišime/sikadini sar “lahipe pala buti (business)” thaj varesave kompanie kerde “egalutno šaipe” “objektivo buti (business)”³¹. Sar vi sajekh, i trubul te bistarel pes o fakto kaj finansiake lokharipa (beneficie), sar taksengi redukcia, kompenzacia vaj governonge kontraktura, si butivar dinde e kompanienge vaj institucienge save keren afirmative akciaki politika; vaj, pe aver rig, keren pes sankcie e kompanienge vaj insitucienge save i keren kadale aktivitetura³².

G. Sar kerel pes nacia

40. Ares svakone neve themesko si te kerel egalutno societato thaj nacionaliteto savo ka del zor pala lengo suvereniteto. But egzamplura pala gasave aktivitetura sesa dinde katar e thema save lie te aven indepedante palal lungo vrama telal kolonizacia. Kadale thema sesa pharadine (ulavdine) ando etnikano maripe (konflikto).

41. Ande 1957-to berš, Komisi pala Maj baro themesko zakono dikhla sar si bilahi pozicia e Maleziancurengi deso si e Kinezurengi, Indiancurengi save dživdinen ande kava them vaš odi kaj len sasa maj bari ekonomikani zor. Sar o rajo Philips dikhla kava si lahi ilustracia e situaciaki kaj si afirmativo akcia utilizime te kerel pes kompenzacia pala buxljaripe deso te utilizil pes sar drabo pala diskriminacia³³ Maj bare themeski zakoneski komisia turvinjisarda (dia sugestia) tekaj si (vaš odi kaj si gasavi situacia) but vasno te džal pes maj dur afirmative akciake aktiviteturenca: “E Maleziancuren šaj avel but problemura ande relacia avere komuniteturenca te von numaj cirden pes. Vaj te kerela pes integracia averhande (diferente) komuniteturengi ando jekh nacionaliteto, ande savo patjas (ande savo si amen patja) šaj barol vi trubulipe te kadala prioritetura mudaren pes”. Maj bare themseki zakoneski komisia kerda piro modeli pala sugestie pe afirmativo akciake paragrafura Indikane Maj bare themeske zakoneski, save šaj arakhen pes ando artiklo 153 Maleziake Federale Maj bare themeske zakonesko. Kadale paragrafura si ande relacia pala dinipe dromengo pala muklipa vaj licence sar šaj kerel pes kin-bikinipe vaj butja (business) e maleziancura vaj na-maleziancura save bešen ande kava them andar regionura Sabah thaj Sarawak thaj rezervacia pala na-Maleziake manuša pe univerzitetura, škole vaj aver edukaciake institucie.

42. O rajo Philips kerel eksplanacia (sikavel) piro gindipe sostar e na-Maleziancura astarde introdukcia artikloski 153. Godo sasa jekh na-formalo vakaripe (diskusia) maškar trin šerutne politikane partie. “Lidera kadale trine partiengi phangle vorba (vakaripe) kaj e Maleziancura, sar rasa savi si maj purani ande kava them, trubun te dikhen pes sar primus inter pares thaj sar gasave, trubun te astaren te avel len šerutni politikani kontrola. Vaš odi kaj astarde kava šaipe von die sovlji kaj i ka keren na-Maleziancurenge pharipe te keren ekonomikane aktivitetura. Maj dur e Maleziancura die sovlji na-Maleziancurenge kaj ka den len paragrafura ande themutnipaski regulacia savo ka intjarel vi granto (daro) pala jus soli ande Federacia kana astarela pes independancia (independence).” Sasa phanglino kaj “speciale aimaske/xakajenge” paragrafura katar artiklo 153 trubun te ahen po than ande 15 beršeski vrama katar o djes kana astarela pes e korko-šerutnipe (independence). Sar vi sajkeh, kodo so maj dur sasa, specialo rasistikane maripa ande 1969-to berš, trada te ispidel pes pe rig 15 beršengo vramako limito. Artiklo 153 si akana permanento karakteristika maj bare themeske zakonesko (Constitution).

43. Nigeriako maj baro themesko zakono andar 1979-to berš kerel obligacia te aktivo del pes zor pala nacionalo integracia katar maj but deso 100 averhande (diferente) etnikane grupengo. Po drom te kerel pes sekuritato kaj varesave grupe i ka aven dominante ande relacia avere grupenca e kvotako sistemo del šaipe te ulaven pes manuša save keren buti ande govermento kade te manuša andar 21 republika andar federacia šaj astaren than gothe. Sar misal (egzamplo), o Kabineto, musaj te avel kerdino katar manuša save,svako lendar, trubun te aven andar averšhande/diferente republike thaj kade trubul te avel vi ande armia. Kadale 21 republike i korespondirin e averhande etnikane grupenca, sar o ares sasa te etnikano lojaliteto pharuvel pes regionale lojalitetosa thaj politikano lojaliteto bazirime pe lokalo/thanutni zorako jekhipe³⁴.

44. Katar e vrama sar sesa historikane politikane alosaripa po 1994-to berš, Govermento Telune (South) Afrikako lia te marel pes but bare problemurenca. Sar phenel o rajo Andrews, “Nevo telune Afrikako Govermento dikhla kaj euforia/bari baxt politikane transformaciako šaj rumul ekonomikano status quo savo naj sasa nevljardino. Politikane aipa/xakaja keren lahi ekonomia pala maj baro numbri e populaciako savo kamla te e nevi demokratia trail. Sar palutno šudro maripasko politikano aipe (realiteto) pokinda pala svako socialistikani aspiracia, numaj varesave limitirime opcie sesa reale te (keren pes) realizuin pes. Jekh katar gasave opcie sasa vi afirmativo akcia.”³⁵ Afirmativo akcia ande Teluni Afrika sasa kerdini (utilizime) averhande deso ande aver societatura, vaš odi (godolese) kaj ande Afrika afirmativo akcia sasa dikhindi sar mehanizmo te sasatrel pes e situacia e minoriteturenca. Sar akava te kerel pes (utilizil pes) atuni/atoska ande relacia e minoriteturenca?³⁶

45. O apartheid pala peste mukla but bilahipa so kerda te e akumulacia pala manušikano kapitali, ande Teluni Afrika, avel laho šaipe (prekondicia) pala laho ekonomikano barvalipe so sasa maj anglal ispidino (tradino) pe rig. Vaš odi socialo ekonomikane aipa/xakaja i trubun te aven ignorišime/hudine pe rig ande nevo Maj Baro Themesko Zakono thaj trubun te aven šerutno kotor e aipengo/xakajengo. Andar kava šaj dikhel pes kaj si e afirmativo akcia dikhindi sar transformaciako aktiviteto. Vi kaj si ande zakonura sikadino maripe mamuj (kontra) rasizmo, ande sekcia 9 trubulipe pala afirmativo akcia sar vasno elemento po drom te kerel pes politikani thaj ekonomikani rekonstrukcia e societatosko si pindžardino. Vi ande konstitucionale direktive vi ande Rekonstrukcia thaj Buxljarimasko programo (RDP), afirmativo akcia si integralo kotor transformaciake projektosko, vi ande relacia pala politikano status quo vi ande relacia pala socio-ekonomikano buxljaripe. Rekonstrukciako thaj Buxljarimaske programosko (RDP) areslipe si te kerel transformacia pala ekonomia thaj societato.³⁷.

IV. Afirmative Akciake Forme

46. Maj baro problemo afirmative akciako ka avel transformacia opre sikadine areslipengo/golurengo ande legale fremura. Afirmativo akcia si butivar globalo dikhindi pal afirmative akciake aktivitetura si uniforme. E studie save kerde e raja Hodges-Aeberhard thaj Raskin sikaven kaj ando aipe e metode savenca kadale areslipa si kerdine šaj pharuven pes: respekto pala afirmativo akciaki legislacia šaj sikavel pes implementaciasa e politikengo save si buxljardine te džan po jekh drom e kontekstosa.³⁸ Varesave forme afirmative akciake kaj aven maj lahe pala promocia e egalitetoski deso aver, thaj kava si ande relacia pala konteksto thaj politikani voja savi si kerdini. Sar si sikadino ande preliminaro (maj angluno) raporto afirmative akciake aktivitetura trubun te aven ande relacia principonenca pala na-diskriminacia.

1. Afirmativo mobilizacia

47. Maškar afirmativo regrutacia, target grupenge (targeted groups) del pes zor te kerel aplikacia pala sociale lahipa, sar buti vaj than ande edukaciake institucie³⁹. Gasavi situacia šaj avel kana keren pes publike akharipa (announcements) vaj perdal aver regrutaciake aktivitetura, kaj džanel pes kaj von astarde aes e target grupe. Jekh egzamplo šaj avel keripe butjarimaske treningoske programurengo pala e manuša save si andar minoriteturenge grupe thaj kade te del pes lenge šaipe te astaren lahe butjarimaske thana. Kodo so si aipe, so si realo si kaj egaliteto (jekh-sar-averipe) našti kerel pes te e diskriminaciake efektura lie šaipe katar gasave manuša te astaren džanglipa thaj treningura savenca šaj aven konkurencia e manušenge save si majoriteto⁴⁰. Afirmativo regrutacia šaj maškar juristikane intervencie sar butjarimasko treningo, dinipe zorake programura vaj aver treningura, del šaipe e manušenge save si andar minoriteturenge grupe te asatren varesavi buti. Šaj keren pes vi aktivitetura save vazden opre džanglimasko gindo maškar džene (membrura) varesave grupengo (disadvantaged groups) te džanen sar save šaipa si len po drom te avel lenge dindio kher vaj sociale lahipa (beneficie).

2. Afirmativo pakiv (fairness)

48. Afirmativo pakiv trubul te xatjarel pes sar jekh rodipe savo trubul te sikavel kaj e manuša andar target grupa si dikhinde sar vi aver manuša save trubun te astaren socialo žutipe, sociale lahipa, disnipe ande edukaciake institucie, astaripe butjarimaske thanesko vaj promocia. Ares kadale procesosko si te dikhel pes si vaj naj o rasizmo thaj seksizmo faktori ando evaluaciako proceso? Kava šaj džanel pes thaj dikhel kerimasa lahe thaj efektive rovimaske lilesa(grievance) po drom te sikavel pes e diskriminacia, te palpale keren pes procedure te duj var dikhen pes personale akcie thaj te dikhel pes e praksa po drom te phagavel pes na kamipaski (na intencionalo) diskriminaciaki praksa. Sa kava kerel pes areslimasa te si e kriteria save si utilizime pala linipe vaj promocia lahe thaj ande relacia e butjasa vaj si sa akava utilizime numaj sar maska pala rasaki vaj gender diskriminacia. Kana dikhel pes sar si e manuša promovišime, keripe e decizjako trubul te avel lahi, so maj dur trubul te xatjarel pes kaj von trubun te dikhen pes pe baza lenge individuale telenturengi pal na pe baza lenge naciaki.

49. Afirmativo mobilizacia thaj afirmativo pakiv roden te keren pes aktivitetura thaj kade te phagaven pes sociale problemura ande target gupe, vaj kadale aktivitetura i keren diskriminacia mamuj manuša save naj membrura kodole grupaki. Kadale aktivitetura šaj xatjaren pes po sasto societato thaj varekana i džanen kas ka astaren, numaj kana si puipe pala motivacia kadale aktiviteturengi vaj lenge strategiake planirimasko vaj kana si puipe pala o monitoringo e strategia si ande relacia e rasasa. Vaš odi, maškar aver, afrimativo regrutacia thaj afirmativo pakiv si lahe akceputime.

3. Afirmativo prioriteto/preferanca

50. Afirmativo prioritetio si kana varesavo manuš vaš odi kaj si andar aver rasa maj anglal šaj astarel sociale lahipa. Afirmative prioritetoske aktivitetura šaj xatjaren pes sar duj butja.

51. Jekto, kana duj egalutno kvalifikuime manuša pala varesavi buti kamen te astaren butjako than, promocia, granto/daro, etc., prioriteto ka del pes manušeske andar sikadini(somnisardi) grupa so si lahipe thaj kvaliteto afirmative akciake aktiviteturengo.

52. Dujto, von šaj keren vi maj bare thaj radikale aktivitetura⁴¹. Šaj kerel pes forma pala nadinipe dženenge (membrurenge) save naj andar specifiko grupa/target group te keren aplikacia pala varesavo šaipe. Membrura katar kadale specifike grupe (target groups) šaj astaren maj bare prioritetura pe kompetitive egzamura save akharen pes “race-norming”. Teluno standardo šaj len sar prioriteto kana kerel pes evaluacia lenge aplikaciengo pala univerzitetura vaj pala astaripe butjarimaske thanesko. Na-formale procentura, golura, kvote vaj rezervacie šaj len pes sar prioriteto kana astaren pes sociale lahipa/ social goods save opre sikadine grupe trubun te astaren⁴²

53. Affirmative preference si maj kontraverzalo forma afirmative akciako. Kodola save si mamuj gasave formako phenen kaj e konsekvence gasave afirmative akciako si peripe profesionale standardurengo thaj kava butivar maj dur kerel stigmatizacia. Kava sikavel juristikane drabura pala e grupa, sar maj laho drom te zurarel pes e situacia ande relacia target (kamade) grupasa. Kadi grupa vazdel opre rezistencia savi si buxljardini. Dinipe benificiengo lokhes vazdel opre inke jekhvar o problemo savo dživdinel, specialo ande liberale demokratikane partie, pala individuale versus grupake aipa/xakaja⁴³.

54. Sar o rajo Glazer phenel, “te sasto koncepto legale aipengo/xakajengo sasa buxljardino te žutile manušese, sar te das aipe (xakaj) pala grupa? Thaj te das aipe pala e grupa – šaj te phenas, kvota savi dikhel/kerel determinacia sode butja trubun te keren e manuša andar e grupe-amen thas/šuvas e manušen andar aver grupe ande bilahi pozicia vaš odi kaj i šuvas len ande kodi diskriminišime grupa so i trubul te avel ande relacia e grupake karakteristikenca?”⁴⁴ Vov vi patjal kaj gasavi afirmativo akcia šaj sajekh pharavel pe duj riga e nacia pe baza grupake dženutnipasko (membership) thaj identifikaciako. Te kerel ingar/konfrontacia formalo aranžmano individuale aipaske režimosa kade kaj ka šuvel juristikane drabura ande grupaki kategoria atoska ka phagavel pes individualo egaliteto.

55. But manuša dikhen kaj gasavo tipo afirmative akciako kerel diskriminacia vaš odi kaj dikhel pe manuša sar džene (membrura) andar e grupa vaj kategorie bi dikhimasko pe lenge individuale kvalitetura⁴⁵. Vi kaj e manuša pheren e kriteria von kava ženenge/membrurenge andar aver grupe

56. Godo kerel problemo ande relacia manušikane š odi kaj gasave doša maj but keren pes ande dživdimaske aktivitetura sar si o sastipe, butjaripe, politikani participacia (lethanipe) save si oprime speciale artiklurenca ande maškarthemutne krisura ande relacia manušikane aimasa (b) vaš odi kaj e kriteria pala tradipe pe doš (baza pala klasifikacia e manušengi sar A vaj B) džan but pe baza thaj oprime si telal na-diskriminaciake paragrafura. Vaš odi ka avel but phares te šuven pes po jekh drom kamipa pala legalo strategia save si senzitive pe problemura jekhe grupake e kontradiktore kamipenca individuale aipaski.

57. Ando 1997-to berš Raporto pala Saste Lumaki Socialo Situacia, phendino si kaj e governura trubun te traden/keren presia te keren pes kvote vaj aver phare prioritetura bi keripasko konsenzusosko pala thanutne/civilura save xasarde pire aipa te aven averenca telal egalutne kondicie. Bi konsenzusosko e kvote šaj keren bare problemura. O raporto bangarel e governuren vaš odi kaj arakhle phare prioritetura save si atraktive thaj gasave von i roden te vazden pes opre e takse vaj dinipe bare lovengo. Maj lokhes si te keren pes e kvote, pala godo te phagaven pes e problemura save inkljen avri sar o de fakto na-egaliteto maškar grupe, khetane e diskriminaciasa, orripasa, bilahe edukaciasa, geografikane phanglipasa, perdal redistribucia e lovengi (income)⁴⁶.

58. Varesave elementura pala averhandipe/diferenca ando tretmano si pindžardine ando maškarthemutno zakono thaj lenge si dindo baro than. Gasavo than si dindo pala šaj avutni diskriminacia ande relacia rasasa, dal si o manuš murš vaj džuvlji, vaj religia⁴⁷.

59. Kade o krisari Tanaka phenda ande Afrikake kazura: “Amen gindis kaj e norma pala na-diskriminacia vaj na-ulavipe/separacia pe baza e rasaki sa maj but si praksa ande maškarthemutno zakono.”⁴⁸ Ande piro gindipe andar 1971-to berš pala Namibiako kazo, Maškar themutno aimasko krisi: “Keripe thaj tradipe te keren pes diferencie, cirdipa, restrikcia thaj limitura save si bazirime pe rasa, kolori, nacionalo vaj etnikani buim (origin) so kerel te našel pes katar fundamentale manušikane aipa si bari violencia e principonengi andar o arteri.”⁴⁹

60. Po egalutno/jekhsaraver drom, Europaki Komisia pala Manušikane aipa/Xakaja arakhla Stungo Lumake Rigake Afrikane Aziancuren mamuj Anglia: “E Komisia serol kaj, sar si generalo pindžardino, si but vasno te lel pes sama pe diskriminacia savi kerel pes vaš odi kaj varesavo manuš si aver rasa deso aver; te šuvel pes pe rig grupa e manušengi vaš averhando tretmano pe baza e rasaki šaj kerel degradacia e tretmanoski kana averhanmdo tretmano pe varesavi aver baza šaj vazdel opre gasavo puipe.”⁵⁰

61. Ande relacia kadalesa našti bistarel pes pe Šerutne Amerikake Krisesko Zakono vaš kazo Vaš odi kaj si varesave legale i-xatjharipa save pharaven afirmativo akcia sar vi ingar maškar afirmativo akciaki politika thaj Maj Bare zakoneske paragrafura save astaren jekh korri(bi-jakhengi) strategia Maj Baro Themesko Krisi buxljarda nevo zakono pala kazo. O kazo Plessy mamuj Ferguson trada te kerel pes kava nevo drom (163 U.S. 537), vaš odi kaj ando 1896-to berš, Maj Baro Themesko krisi vazda opre jekh nevo sitjipe/doktrina. Kava sasa reakcia pala kazo Brown mamuj. Bordo pala Edukacia (374 U.S. 483) trujal 60 berš maj palal kana ande 1954-to berš, Maj Baro Themesko Krisi kerda decizji kaj e avrhande(diferente) škole keren te varesave studentura xatjaren pes maj bilahe deso aver(kerda pe inferioriteto). Ando 1944-to berš Maj Baro Themesko Krisi kerda decizji ando kazo Korematsu mamuj Amerika te sa legale restrikcie save phagaven legale aipa varesave grupako trubun te hinen pes thaj te krisin pes.

62. Ande 1974-to berš, Maj Baro Themesko Krisi trubusarda te kerel maj angluno drom afirmative akciake aktivitetura ande relacia vaš muklipe po univerziteto ando kazo DeFunis mamuj Odegaard (416 U.S. 312). Sar vi sajkeh, o parno studento naj sasa muklino po univeziteto vaj sar sasa les numaj duj trin kurke te agoril pire studie o kazo naj sasa kerdino dži ko agor. Ando 1978-to berš xakaj sasa bares ulavdino ando kazo, Regentura Kaliforniake Univerzitetoski mamuj Bakke (438 U.S. 265): glasonenca pandž mamuj štar (5:4) kerdino si decizji te vi kana kerel pes Afirmativo Akciako programo trubul te lel pes sama thaj lahe te dikhel pes po drom te na kerel pes varesavi doš. E argumentura kerdine pala afirmative akciake programura trubun te dikhen pes kade te džanel pes kaj sa so kerel pes, kerel pes po drom te astaren pes bare testura.

63. Ande berša save maj palal avile o Majbaro Themesko Krisi kerda decizja pala but kazura kaj sasa lindi (akceptuime) e afirmativo akcia. Sar egzamplo: Steelworkers mamuj. Weber (443 U.S 193 (1979)); Fullilove mamuj. Klutznick (448 U.S. 448 (1980-to berš)); Manuša save keren buti sastresa/metalosa mamuj EEOC (478 U.S. 421 (1986-to berš)); Amerika mamuj. Paradise (480 U.S. 149 (1987)); Johnson mamuj Santa Clara County (480 U.S. 1442 (1987); Metro Broadcasting Inc. mamuj FCC (497 U.S. 547 (1990-to berš)).

64. Ande relacia pala manuša save keren buti avsinesa (steel), Maj baro Themesko Krisi astarda afirmative akciako programo savo kamla te kerel treningura pala butjarne save si Afrikane Amerikancura, vaš odi kaj o programo kerde manuša saven si private fabrike. O areslipe sasa te opre sikadine manuša (Afrikane Amerikancura) aven trenirime te astren butjake kategorie save sesa sajekh diskriminišime thaj ande save kerde buti numaj parne manuša. Ande kazura Avsinerske Butjarne, Paradise thaj Johnson, sa trin afirmative akciake programura sesa akceptuime/astardine, vaš odi kaj von sesa kerdine te sastaren kamadi (intentional) diskriminacia savi sasa kerdini ande angluni vrama mamuj Afrikake Amerikani populacia katar New York sindikato avsinarengo (butjarne save keren buti avsinesa), e policia andar Alabama thaj mamuj džuvlja ande “skilled craft” butjaki kategoria ande santa Klara regiono.

65. Aver programura afirmative akciako sesa phagardine katar Maj baro Themesko Krisi, sar ande: Firefighters mamuj Stotts, (467 U.S. 561 (1984-to berš)); Wygant mamuj Jackson Edukaciako Bordo, (476 U.S. 267 (1986-to berš)); Foro Richmond mamuj Croson (488 U.S. 469 (1989-to berš)).

66. E kazura Firefighters thaj Wygant liduj ande relacia tradipasa katar butjako than parne butjarnengo saven si maj šerutno butjako than deso Afrikane Amerikane Koleguren/amalen, po drom te kerel pes butjako than pala džuvlja thaj minoritetura. Kadale afirmative akciake aktivitetura i nakhle dikhimasko testo. Ando kazo Croson, afirmativo akcia kerda te 30 procentura foroske kontrakturengo aven phangline pe rig katar minoriteturenge biznisura. O maj baro krisi gindisarda kaj kava naj sasa maj laho drom te phagavel pes rasistikani diskriminacia savi sasa kerdini ande palutni vrama.

67. Po 1995-to berš, Maj Baro Themesko Krisi kerda jekh vasno decizji ando kazo Adarand Constructors mamuj Pena (115 St.Ct. 2097). Ande kava kazo lie than e Adarand Constructors Compania, savi xasarda kontrakto e kompaniasa save intjarde Hispancura. E Adarand Kompania sasa maj teluni rig ande kava bizniso vaj godo naj sasa pharipe pala maj baro krisi te krisil mamuj kadi kompania vaš odi kaj o federalo statuto užes phenel kaj 10 procentura publikane butjake kontrakturengo musaj te aven kerdine pe rig katar minoritetura. O rajo Justice O’Connor užes phenda kaj e afirmative akciake planura kerdine katar Federalo Governo musaj te nakhen dikhimasko testo. Sa planura save keren pes musaj te aven kade kerdine te astaren kodo so o zakono rodel. Ande relacia e zakonosa/xakajesa, kriseske decizja kerdine ande palutni vrama kerde trin propozicie ande relacia programurenca pala e rase: (i) skepticizmo: prioritetura bazirime pe rasake thaj etnikane kriteria musaj te šuven pes po egzamo (te kerel pes lengo rodipe); (ii) konzistencia: standardo pala redikhipe (review) i trubul te avel ande relacia manušenge rasasa vi kana o plano kerel lenge lahipe vi kana o plano kerel lenge bilahipe; (iii) kongruencia: jekh-sar-avere opripaske/protekciake analize trubun te aven egalutne vi kana ande gasave analize lia than o them vaj o governo⁵².

68. Ande kazura Abdulaziz, Cabales thaj Balkandali, Europako Krisi kerda decizji: “šaj phenel pes kaj si o anglunipe/progreso ande relacia egalitetosa maškar murša thaj džuvlja jekh katar šerutne areslipa ande thema save si membrura Europake Konziloski.Kava trubul te xatjarel pes kaj numaj ande but speciale kazura šaj averšhande dikhel pes pe džuvlja ande relacia e muršenca thaj kava dikhipe te avel laho pala e Konvencia”⁵³. Trubul te džanel pes kaj varekana vi kadale speciale kazura naj dosta po drom te sikaven kaj e džuvljenmgi diskriminacia trubusarda te kerel pes⁵⁴.

69. But si vasno te phenel pes kaj ande kadale kazoske zakonura, Amerikako Maj baro Krisi rodel maj cikne standardura ande relacia afirmative akciasa vaš odi kaj kamel te ciknjarel diskriminacia maškar džuvlja thaj murša. E Govermento sasa šaipe te kerel diskriminacia ande relacia e sexosa (murša thaj džuvlja) te sesa varesave vasne areslipa te kava kerel pes thaj vov (govermento) kadala areslipa kamla vi te astarel. Sasa klaro kaj “vasno/important” šaj avel vareso so si maj cikno katar “tradipe te kerel pes vareso” thaj kadale aktivitetura i trubusarde te aven kade zurale sar si rodindo ando dikhimasko testo (scrutiny test).

70. Europake Komunitetosko (EC) zakono, sar vi sajekh, but kerel buti po drom te phagavel gender diskriminacia (diskriminacia maškar murša thaj džuvlja). Keripe butjaki kaski ares si te kerel jekh-sar-averipe (egaliteto) maškar murša thaj džuvlja si fundamentalo aipe/xakaj. Europake Komunitetosko zakono pindžarda (dikhla) kaj si astaripe šaipasko pala egaliteto maškar murša thaj džuvlja but vasno po drom te užes mudarel pes diskriminacia thaj kaj e afirmativo akcia šaj avel lahi vi kana sar rezultato kerel prioritetosko tretmano pala bibaxtale, phare dživdimaske (disadvanteged) grupe⁵⁵. Sar vi sajekh, decizji sar te kerel pes nacionalo afirmativo akcia thaj pe savo drom trubul te džal si kerdino katar Krisi pala aipe/xakaj⁵⁶.

71. Ando kazo Kalanke mamuj Freie Hansestadt Bremen, o krisi vadži jekhvar phenda kaj artiklo 2 (4) Egalutne Tretmanoske Direktivako mukel te keren pes aktivitetura save, vi kaj si diskriminatore po starto, si kerdine te phagaven vaj ciknjaren akanutne na-egalitetura save dživdinen ande ao socialo dživdipe, thaj vaš odi vazden opre džuvljengo žaipe te keren kompeticia e muršenca po butjarimasko/labour marketo thaj te keren piri kariera/butjarimasko trajo po eglutno levelo e muršenca⁵⁷. Sar si derogacia katar korko (individuale) aipa šuvdine (thodine) ande Direktiva, kadale paragrafura musaj te aven užes xatjardine: vaš odi šaj avel kaj našti xatjarel pes sar pindžaripe nacionale principonengo save den garancia džuvljange te avel len prioriteto pala promocia, vaš odi kaj kadale aktivitetura džan avral katar tradipe pe egalutne šaipa thaj nakhen e granica (limito) artiklosko 2 (4). O foro Bremen kerda buti e paragrafurenca po drom te arkhel duj kandidatura pala butjako than saven si egalutne kvalifikacie, thaj dia pes prioriteto e džuvljikane kandidatoske kana naj sasa but kandidatura save sesa džuvlja. Ande dumutani vrama cikni-reprezentacia e džuvljengi naj sasa lahe definišime (sasa bilahe xatjardini). E paragrafura naj sesa kompatibile (po jekh drom) Europake Komisiake zakonosa pal o Krisi sasa užo/klaro ande Kalanke kazo thaj phenda kaj pozitivo akcia šaj avel kerdini (utilizime) te vazdel opre šaipa pala džuvlja, te keren pes sistematikane efektura, vaj kava našti kerel pes (utilizil pes) te astaren pes egalitetura kade kaj ka anen pes po levelo te keren pes sigo thaj te na keren efekto pe lungo vrama.

72. Ando kazo Marshall mamuj phuv Nordrhein-Westfalen, o aimasko Krisi nevljarda kava kazosko zakono⁵⁸. Kerdino si decizji savo sikada, te si maj cerra džuvlja deso murša save si po egalutno levelo te astaren varesavo butjarimasko than ka del pes maj baro šaipe e džuvljenge te naj varesavo specialo trubulipe savo šaj del numaj o muršikano kandidato. Ande Egalutne Tretmanoski Direktiva užes si ramosardino kaj: (a) ande svako individualo kazo obligacie save trubul te astarel jekh muršikano kandidato den garancia kaj e kandidatura pala astaripe butjarimaske thanesko ka analiziril pes patjivales (objektivo), kaj ka lel pes sama pe kriteria save trubul te astarel o kandidato thaj kaj ka phagaven pes e prioritetura ande relacia džuvljikane kandidaturenca, ande kazura kana jekh vaj maj but kriteria phagaven o balanso po muršikane kandidatosko lahipe; thaj (b) gasave kriteria i trubun te xatjaren pes sar diskruiminacia mamuj džuvljikane kandidatura. Šaj phenel pes kaj o Öffnungsklausel, savo i del ande jekhvar prioriteto džuvljikane kandidaturenge thaj savo bistarel pe prioritetura kana si “laho muršikano kandidato savo pherel varesave kondicie save si but vasne”, kerda nevipe ande Kalanke⁵⁹.

73. Sar god te avel varesavo kazo, klaro (užo) si katar maškar-themutno thaj nacionalo kazosko zakono kaj relacia maškar afirmativo akcia thaj na-diskriminaciake principura si but sani. Fakto kaj varesavi kategoria e populaciaki astarel bilaa

74. Afirmativo akcia trubul te kerel aktivitetura save šaj džan po jekh drom e trubulipanca manušengi save si džene e grupaki kaske trubul specialo brakhipe/protekcia. Kana alosaren pes e aktivitetura thaj kana alosarel pes lahi vrama thaj momento te kadala aktivitetura keren pes vi o them atoska šaj del beneficie pala kodi grupa thaj pe aver rig te na bistarel te maj dur te žutil pes e manušenge save naj mabrura opre sikadine grupako. Varekana katar varesave manuša šaj avel ordino lengo aipe sar o aipe pala egalutno brakhipe e zakonesko, jertimasa kaj kava šaj žutil e grupenge save sesa maj anglal diskriminišime.

75. Afirmativo akciake politike šaj keren pes numaj kana i phagaven principura pala na-diskriminacia. Kana kerel pes diferencia trubul te lel pes sama sar si kadi diferencia kerdini po drom te dikhel pes kerel voj(e diferencia savi si kerdini) diskriminacia vaj na.Sar vi sajekh, naj e baza vareso so si decizivo vaj e konekcia (phanglipe) maškar baza thaj aipe ande savi si diferencia kerdini si vasno. Trubul te avel lahi konekcia maškar baza thaj o aipe. E baza trubul te avel analizirime pala specifike aipa pe save si kerdine e diferencie. O areslipe savo trubusarda te astrel pes naj decizivo. Trubul te kerel pes jekh juristikano rodipe (analiza) po drom te dikhel pes si e diferencia savi si kerdini vareso so vazdel statuso e manušesko opre vaj si godo numaj politikano aktiviteto. E afirmativo akcia savi kamel te kerel sasto egaliteto naj sajekh legitimo. Afirmativo akcia i trubul te xatjarel pes sar muklipe te kerel pes diferencia maškar manuša vaj grupe vaš odi kaj si areslipe e diferenciako te sastarel thaj te vazdel opre statuso bilahe-dživdimaske grupengo vaj manušengo. Vi kana kerel pes afirmativo akcia i troman te bistaren pes na-diskriminaciake principura. Butivar principura pala na-diskriminacia keren granice/limitura pala svako afirmativo akcia.

4. Si afirmativo akcia vareso so musaj te kerel pes/obligativo?

76. Varesave maškarthemutne sitjuvipa (doktrine) phenen kaj, kana jekh them kerel ratifikacia manušikane aimaske konvenciako, vov lel pe peste obligacia te teljarel lahe aktivitetura kasko areslipe si te kerel “sasti realizacia” e aipengi save si sikadine ande konvencia, sar si godo kazo e maškarthemutne Konvenciasa Pala Phagavipe Svakone Formako Rasistikane Diskriminaciako thaj e Konvenciasa Pala Phagavipe Svakone Formako e Diskriminaciako Mamuj Džuvlja⁶⁰.

77. Manušikane ⁶¹ Butivar si phendino kaj kava našti avel kerdino kade kaj ka kerel pes o zakono thaj pu⁶²

78. O Komiteto pala Phagavipe Diskriminaciako mamuj Džuvlja thaj o Komiteto pala Ekonomikane, Sociale thaj Kulturake ipa lie (kerde adoptacia) e turvinjipa (rekomodacie) save sikaven lengo gindipe kaj e Konvencie traden po la.⁶³ But si phares (ekstremo) te phenel pes kaj o maškarthemutno zakono tradel pe afirmativo akcia. So vov šaj sikavel/promovišil si šaipe pala keripe afirmative akciako te astarel pes de facto egaliteto.

79. Komiteto pala Phagavipe Diskriminaciako mamuj Džuvlja palpale sikada sode si vasne šaipa ande Generalo Turvinjipe/Rekomodacia No. 5: “ … Si vadži (inke) trubulipe pala aktivitetura save trubun te keren pes po drom te kerel pes implementacia e konvenciaki kade kaj ka sikaven pes e aktivitetura save keren promocia de facto egalitetosko maškar murša thaj džuvlja … Turvinjil te e Thema save somnisarde konvencia keren maj but speciale aktivitetura sar pozitivo akcia, prioritetoske tretmanura vaj kvotake sistemura (quota systems) thaj kade te traden opre džuvljengi integracia ande edukacia, ekonomia, politika thaj butjaripe.”⁶⁴

80. Manušikane aimasko Komiteto xatjarda Maškarthemutni Konvencia pala Civile thaj Politikake aipa sar keripe programurengo andar afirmativo akcia kana si varesave speciale situacie save roden te gasave programura keren pes. Ando generalo Komentari pala na-diskriminacia o Komiteto phenel kaj: “… egalitetoske principura varekana roden katar e thema te keren afirmativo akcia po drom te ciknjaren vaj phagaven šaipa save keren vaj žutin te džal maj dur diskriminacia savi si oprime katar Konvencia. Sar egzamplo, ande Thema kaj si e generale šaipa (kondicie) varesave populaciake ciknjardine pala utilizacia (linipe) manušikane aimasko, o Them trubul te kerel aktivitetura te sastarel kadale kondicie. Gasave aktivitetura šaj intjaren ande peste dinipe, po jekh vramako periodo, kodole populaciaki prioritetoske tretmanurengo ande speciale situacie”⁶⁵.

81. O Komiteto pala Ekonomikane, Sociale thaj Kulturake aipa vazda opre but puipa ande relacia afirmative akciasa, maj but puipa pala manuša saven si fizikane pharipa (physical disabilities) thaj pala etnikane vaj rasake minoritetura. Sar si godo sajekh naj inke(vadži) užes pindžardini obligatoro natura afirmative akciako⁶⁶.

82. Varesave sikavne manuša vadži (inke) vakaren kaj e thema musaj (trubun) te keren afirmativo akcia po drom te keren lahipa thaj te vazden opre standardo bilahe-dživdimaske grupengo⁶⁷. Von keren baza pala piro vakaripe ande teoria “effet utile”. E aipenge/xakajenge, save si intjardine ande manušikane aimaske kontraktura, trubul te del pes laho thaj sasto efekto, thaj ande varesave kazura afirmativo akcia si majlaho drom te kava kerel pes⁶⁸. Kadale sikavne manuša bazirin pire vakaripa vi pe kazoske zakonura save buxljarda o Europako krisi Pala Manušikane aipa, savo arakhla kaj ande varesave situacie i-keripe (pasiviteto) savo kerel o them naj dosta vaj si pozitive obligacie save si lekhardine/ramosardine ande Konvencia. Šaj dikhel pes kaj o Marckx kazo, maj but del lenge zor te patjan kaj pozitive Themeske akcie thaj ande varesave kazura afirmativo akcia, musaj te rodel pes katar o them po drom te keren pes e obligacie save o them musaj te kerel sar vi te atarel pes o egaliteto⁶⁹.

5. Egaliteto e šaipengo mamuj egaliteto e rezultaturengo

83. Šaj dikhel pes kaj si šerutno areslipe afirmative akciako te kerel egalutno societato. Sar vi sajekh, si but averhande dikhipa thaj gindipa so si godo egaliteto. Šaj phenas kaj našti kerel pes uži definicia so si godo egaliteto thaj butivar godo si na-determinišime kategoria savi kerel pes katar e manuša save keren egalitetoski politika.

84. Duj idealura save si but vasne pala afirmativo akcia si egaliteto e šaipengo thaj egaliteto e rezultaturengo. Savo idealo ka avel alosardino ka sikavel savo afirmative akciako programo kamel te kerel pes thaj sarsavo socialo pakiv/aipe trubul te implementuil pes⁷⁰.

85. Egaliteto e šaipengo šaj kerel pes numaj gindosa kaj si areslipe anti-diskriminaciake zakonosko te del zor thaj kade te ciknjarel pes diskriminacia. E diskriminacia, maj dur, trubul te phagavel pes katar keripaske-decizjenge procesura save keren pes ande relacia rasasa, dal si o manuš murš vaj džuvlji vaj etnicitetosa so dukhavel e manušen. Kava naj ande relacia e rezultaturenca vaj šaj sikavel kaj o proceso džal po bilaho drom. Egfaliteto e šaipengo avel katar slobodo vizia e societatoski.

86. Kava gindipe pala egaliteto butivar šaj realizuil pes (kerel pes). Sar misal (egzamplo) ande jekh butjarimasko konteksto, kava šaj xatjarel pes sar kaj e individualcura (manuša) šaj keren aplikacia te astaren vareasavi buti pal ka alosaren pes numaj ande relacia godolesa sode džanen thaj sode si lahe te keren varesavi buti Rasa, dal si o manuš murš vaj duvli, etnikane karakteristike naj vasne pala godo sar o manuš savo kamel te astarel buti ka avel dikhindo (tretirime). Kadale manuša trubun te aven alosardine bi gindosko pe rasa, dal si o manuš murš vaj džuvli, etnikano palutnipe (background), etc. Egaliteto e šaipengo sikavel (kerel) promocia pala sloboda e alosarimaski, thaj slobodo konkurencia maškar manuša. Vaš odi del šaipe pala socialo miškipe (mobiliteto) ande relacia manušenge talenturengo thaj kamipengo. Afirmative akciake aktivitetura save džan po jekh drom ideasa egalitetoske šaipengo i ka intjaren ande peste aktivitetura pala keripe-talenturengo (skill-building), gender (dal si o manuš murš vaj džuvlji), thaj koripe po kolori (colour-blind) keripaske decizjengo (afirmativo regrutacia thaj afirmativo prioriteto).

87. Vi kaj o egaliteto e šaipengo šaj anel svakones pe jekh teljarimaski pozicia (linia) vov sasa kritikuime sar proceso saves si vi but bilahipa. Phedino si kaj si bilahe xatjardini struktura e diskriminaciaki. Maj užes, afirmativo regrutacia thaj afirmativo prioriteto, varekana akharel pes vi kovli afirmativo akcia, ka rodel komparativo lungo vrama te kerel socialo situacia savi si slobodo katar strukturalo diskriminacia⁷¹ Rasaki thaj sex diskriminacia si butivar vi institucionalo vi individualo thaj problemo si bilaho xatjaripe kaj si godo intencia maj but deso efekto. i lel pes lahe ando gindo natura rasistikane vaj gender problemosko, thaj lel pes sama numaj pe partikulare akcie sar legale intervencie pal i dikhel pes maj buxli pilta.

88. E kritike pala egaliteto e šaipengo vazden opre kaj areslipe trubul te avel te laharen pes rezultatura keripaske decizjenge procesosko.Von phenen kaj fundo areslipe si te vazdel pes opre (del pes zor) relativo pozicia (bilahi) bilahe dživdimaske grupengi. Gasavo gindipe si maj but ande relacia grupenge vaj klasenge relative poziciasa deso e manušenca (individualcurenca). Egaliteto našti avel ande relacia individuale prioritetosa.

89. Kaj egaliteto e šaipengo intjarel te e talentura thaj džanglipa (skills) naj distribuirime uniformo egaliteto e rezultaturengo sikavel kaj džanglipa thaj talentura si distribuirime uniformo. Muršen, džuvljen, parnen thaj etnikane minoriteturen si ande maj baro procento e kazurengo egalutne džanglipa thaj talentura. Šaj phenel pes kaj implementacia idealoski pala egaliteto e šaipengo šaj kerel egalutne rezultatura kade te e murša, džuvlja, parne thaj etnikane minoritetura aven reprezentuime pe thana save si proporcionale lenge saste zorako ando societato. Kana gindil pes pala kava opre ramosardino šaj phenel pes kaj svako baro dispariteto rezultato e sistemosko vaj diskriminaciake strukturako kasko rezultato si dikhindo ande praksa.

90. Afirmativo akcia idealosa pala egaliteto e rezultaturengo ka tradel pe aktivitetura afirmative prioritetongo vaj maj užes,pe phare afirmative akciake aktivitetura sar: kvote, rezervacie, areslipa/golura etc. Egaliteto e rezultaturengo rodel aktivitetura save maj dur indjaren dži kaj proporcionalo reprezentacia e grupengi, sar egzamplo butjarimaski zor, edukacia thaj urbanizmo. Sociale lahipa si distribuirime pe baza e rasaki, genderoski (dal si o manuš murš vaj džuvlji), etnikane palutnipaski/background, etc. Manuša save vazden opre afirmativo akcia phenen kaj voj trubul te dikhel pes maškar ekonomia, sociale thaj kulturake aipa, so rodel vi politikani akcia katar o them aresl