Fremuni konvencia pala e protekcia/ arakhipen nacional minoriteturengi

20 May 2005

The Framework Convention for the Protectionof National Minorities

(Strasbourg, 10-to novembri 1994-to berš)

• E thema save si membrura Europake Konziloske thaj aver thema save somnisarde kadi fremuni konvencia;
• Gindosa kaj si o areslipen Europake Konzilosko te kerel so maj baro jekhipen maškar pire membrura po drom te protektuil thaj te realizuil e idealura thaj e principura save si khetano barvalipen;
• Gindosa kaj si maj lačho drom te realizuil pes kava areslipen protekcia e manušenge čačipengo;
• Mangipasa te kerel pes godo so e themenge prezidentura save si membrura vazde ande Wiena ando 9-to oktobri 1993-to berš;
• Mangipasa te prtektuin e nacional minoriteturenge čačimata save train pe lenge teritorie;
• Gindosa kaj e historia sikada kaj si e protekcia nacional minoritetorenge maj vasno/importanto po drom te kava kontinento ačhel stabilno;
• Gindosa kaj jekh čačo, pluralistikano amalipen/societato trubul te respektuil na numaj etnikano,kulturako, lingvistikano thaj konfesionalno identiteto varesave manušesko savo si minoriteto kaj trubul te kerel kondicie te o manuš buvljarel piro identiteto;
• Gindosa kaj si tolerancia thaj dialogo maškar e manuša importanto/vasno ando jekh societato;
• Gindosa kaj pala e prosperitetno Europa trubul bari ko-operacia maškar e lokalne thaj regionalne organura thaj gindosa kaj khonik či tromal te lel avereski teritoria;
• Respektosa pala e konvencia vaš e protekcia manušikane čačimaski thaj bazikane slobodimata vi ande relacia e protokolurenca;
• Respektosa pala e obligacie po drom te protektuin pes nacional minoritetura andar e konvencia thaj andar e deklaracia Jekhethaneske Naciengi thaj andar e dokumentura katar e konferencia pala e Europaki ko-operacia, thaj specialno pala e dokumentura andar o Kopenhagen 29.-to jun 1990-to berš;
• Mangipasa te keren principura save trubun te respektuin pes te ande thema save si membrura thaj vi ande aver thema save šaj len kava instrumento kerel pes protekcia pala e nacional minoritetura lenge čačimata thaj slobodimata respektosa pala o teritorial integriteto thaj vi nacionalo integriteto e themengo;
• Mangipasa te realizuin e principura save si skrinisarde/ramome ande kadi konvencia respektosa pala e nacionalne zakonura thaj e governonge politika;

Khetane phande:

Šero I

Kotor 1.

Protekcia nacional minoritetorenge lenge čačimata thaj slobodimata si jekh katar šerutne butja ande fremo e maškarthemutne protekciasa vaš e manušikane čačimata thaj kadale aktivitetura len pes sar maškar-themuni ko-operacia.

Kotor 2.

E paragrafura kadale konvenciake ka utilizuin pes numaj lačhipasa, hatjarimasa thaj toleranciasa thaj maj palal ka respektuin pes e principura pala e lačhi ko-operacia maškar e thema.

Kotor 3.

1. Svako manuš savo si nacional-minoriteto ka avel slobodo te alosarel te avel dikhindo sar vi si vol na thaj či ka avel les bilačho statuso godolese kaj alosrda sar kamla.
2. E manušen save si nacional minoriteto si čačimata save si skrinisarde/ramome ande kadi konvencia vol korkore vol khetane averenca.

Šero II

Kotor 4.

1. E thema save somnisarde kadi konvencia obliguisarde pes kaj ka e nacional minoriteturenge garantuin egaliteto anglal o zakono thaj egalutni protekcia. Ande kava konteksto naj slobodo te kerel pes varesavi diskriminacia kontra varesavo manuš savo si nacional minoriteto.
2. E thema save somnisarde kadi konvencia obliguisarde pes kaj ka keren, kana trubul, e aktivitetura po drom te realizuil pes egaliteto maškar e manuša save si nacional minoriteto thaj aver save na-j ando kulturako, ekonomikano, politikano thaj societosko dživdipen. Ka lel pes sama pala e specifikane kondicie ande save dživdinen varesave nacional minoritetura.
3. E aktivitetura save si oficielno vazdine opre ande relacia pala o paragrafo 2. či trubun te len pes sar diskriminacia.

Kotor 5.

1. E thema save somnisarde kadi konvencia lie pe peste obligacia te keren lačhe kondicie po drom te e nacional minoritetura arakhen thaj buvljaren piri kultura thaj protektuin piro identiteto, religia, čhib thaj e tradicia.
2. E thema save somnisarde kadi konvencia obliguisarde pes kaj či keren e politika savi džal po drom te kerel asimilacia nacional minoriteturengi kontra lengi voja thaj ka protektuin kadale manušen katar svako akcia savi džal po drom te kerel asimilacia.

Kotor 6.

1. E thema save somnisarde kadi konvencia ka vazden opre e tolerancia thaj maškar- kulturako dialogo thaj ka keren aktivitetura po drom te anglunaren respekto, hatjaripen, thaj ko-operacia maškar sa e manuša save train pe lengi teritoria, bi diferenciako pala lengo etnikano, kulturako, čhibako vol konfesionalno identiteto specialno ande kultura, edukacia thaj informišipen.
2. E thema save somnisarde kadi konvencia obliguisarde pes te keren e aktivitetura po drom te protektuin e manušen pe save si kerdini vol kerel pes tortura ,diskriminacia godolese kaj si len aver etnikano, kulturako, čhibako vol konfesionalno identiteto.

Kotor 7.

E thema save somnisarde kadi konvencia ka respektuin svakone manuše savo si nacionalo minoriteto te šaj slobodo kidel pes avere manušenca, te slobodo phenel godo so gindil, ande sosote patjal thaj savi religia kamel.

Kotor 8.

E thema save somnisrade kadi konvencia obliguisarde pes te oficielo phenen kaj svakone manuše savo si nacionalo minoriteto si čačipen te slobodo vakarel piri religia thaj te kerel religiake institucie thaj organizacie.

Kotor 9.

1. E thema save somnisrade kadi konvencia obliguisarde pes te den čačipen svakone manušes savo si nacional minoriteto po slobodo vakaripen, po slobodo gindipen te slobodo akceptuil thaj bičhalel e informacie pe leski dajaki čhib. E thema save somnisrade kadi konvencia ande fremo pire jurisdikane sistemosko ka keren šaipen e nacional minoritetorenge te na aven diskriminuime ando informišipen.
2. O paragrafo 1. kadale konvenciako či kerel na-šaipen/prohibicia e themenge save somnisrade kadi konvencia te den e oficielne lila manušenge save si nacional minoritetura save kamen te keren radio, TV programura vol kompanie pala o filmo.
3. E thema save somnisrade kadi konvencia či ka keren problemura e nacional minoriteturenge te von kamen te keren žurnala pe piri čhib. Ando fremo e zakonosko savo phenel pala o Radio thaj TV, e thema ka den čačipen e nacional minoriteturenge te keren e madia pala e mas-komunikacia pe piri čhib.
4. E thema save somnisrade kadi konvencia ando fremo pire jurisdikane sistemongo ka den šaipen e nacional minoriteturenge te keren butji ande media po drom te bararen e tolerancia thaj kulturako pluralizmo.

Kotor 10.

1. E thema save somnisrade kadi konvencia obliguisarde pes te den svakone manušese savo si nacional minoriteto šaipen te vakaren pe piri dajaki čhib vi privato vi oficielo.
2. Pe thana kaj bešen but manuša save si nacional minoriteto e thema save somnisrade kadi konvencia ka keren šaipen te vakarel pes minoriteturengi čhib vi oficielo.
3. E thema save somnisrade kadi konvencia obliguisarde pes te garantuin čačipen svakone manušese savo si nacional minoriteto te avel informišime pe čhib savi hatjarel sostar si šuvdino ando phanglipen te šaj protektuil pes anglal o krisi pe čhib savi hatjarel, thaj te godo trubul, te o krisi del lese manuše savo ka ričhibarel leske o krisipen.

Kotor 11.

1. E thema save somnisrade kadi konvencia obliguisarde pes te svako manuš savo si nacional minoriteto utilizil piro familiako anav (patronim) thaj čačo anav pe piri čhib thaj godo ka avel lesko oficielno anav.
2. E thema save somnisrade kadi konvencia lie pe peste obligacia te svakone manušese savo si nacional minoriteto den čačipen te pe piri dajaki čhib šuvel varesave somnura, ramosarimata vol varesave aver informacie vol privato vol oficielo.
3. Pe thana kaj dživdinen but manuša save si nacional minoriteto e thema save somnisrade kadi konvencia, ando fremo pire jurisdikane sistemongo, ka šuven e tradicional anava, e vulicenge anava thaj aver topografikane simbolura pe čhib kodole nacional minoriteturengo te godo kamen e manuša save si nacional minoriteto.

Kotor 12.

1. E thema save somnisrade kadi konvencia ka keren e aktivitetura ande fremo edukaciako thaj rodipasko po drom te šukaren thaj bararen e kultura, čhib thaj e religia nacional minoriteturenge thaj vi e majoriteturenge.
2. Ande kava konteksto e thema save somnisrade kadi konvencia ka den šaipen e nacional minoriteturenge te edukuin pire manušen save kamen te aven profesorura pala lengi dajaki čhib thaj maj palal von ka lotjharen e nacional minoriteturenge te kerel pes kontakto maškar e studentura save si nacional minoritetura thaj e profesorura.
3. E thema save somnisrade kadi konvencia lie pe peste obligacia te den egalutno šaipen savorenge pala e edukacia.

Kotor 13.

1. Ando fremo pire edukaciake sistemosko e thema save somnisrade kadi konvencia ka den čačipen nacioal minoriteturenge te vi privato keren e institucie pala e edukacia.
2. Te e nacional minoritetura kamen te keren godo so si ramosardino ando paragrafo 1. e thema save die kava šaipen na-j obliguime te finansirin/den love pala gasave projektura.

Kotor 14.

1. E thema save somnisrade kadi konvencia lie pe peste obligacia kaj svakone manušes savo si nacional minoriteto si šaipen te sitjuvel piri dajaki čhib.
2. Pe thana kaj bešen but manuša save si nacional minoriteto te von godo kamen o governo ka del lenge šaipen te sitjuven piri dajaki čhib vol te edukuin pes pe godi čhib.
3. O paragrafo 2. ka utilizil pes po drom te na kerel doš pala e čhib pe savi oficielno kerel pes edukacia ande godo them.

Kotor 15.

E thema save somnisrade kadi konvencia ka den šaipen e nacional minoritetorenge te len than ando kulturako, societetosko, ekonomikano džuvdipen ande varesave oficielne kontaktura thaj specialno ande kodola kontaktura save save si importante e nacional minoriteturenge.

Kotor 16.

E thema save somnisrade kadi konvencia či ka keren e aktivitetura save džan po drom te keren egaliteto pe thana kaj train majbut e manuša save si nacional minoritetura de so e manuša save si majoriteto.

Kotor 17.

1. E thema save somnisrade kadi konvencia lie pe peste obligacia te den šaipen e nacional minoriteturenge te keren kontaktura e manušenca save train ande aver thema thaj specialo e manušenca savenca si len khetano etnikano, kulturako, čhibako vol konfesionalno identiteto.
2. E thema save somnisrade kadi konvencia lie pe peste obligacia te na keren problemura e manušenge save si nacional minoritetura save kamen te len than ande varesave na-governoske organizacie(NGO) vi po nacionalo vi po internacionalo nivoo.

Kotor 18.

1. E thema save somnisrade kadi konvencia ka dikhen te phanden avere themenca duj-themutne vol but-themutne kontraktura specialo po drom te protektuin e manušen save si nacional minoritetura.
2. E thema save somnisrade kadi konvencia ka keren e aktivitetura te keren ko-operacia/khetani butji po drom te ažutinen e nacional minoriteturenge.

Kotor 19.

E thema save somnisrade kadi konvencia lie pe peste obligacia te respektuin thaj utilizuin e principura andar e fremuni konvencia. E restrikcie ande relacia pala kadi konvencia ka keren pes numaj pe thana pe save e maškar-themutne jurisdikane instrumentura den godo šaipen.

Šero III

Kotor 20.

Svako manuš savo si nacional minoriteto trubul te respektuil e nacional zakonura thaj averenge čačimata thaj specialo e čačimata e themeske kaj trail sar vi averenge minoriteturenge čačimata.

Kotor 21.

Khanči so si ramosardino ande kadi konvencia či trubul te hatjarel pes sar čačipen te vareko kerel vareso so si kontra maškar-themutno čačipen thaj specialo so si kontra o egaliteto maškar e manuša, kontra o teritorial integriteto thaj politikano egaliteto maškar e thema.

Kotor 22.

Khanči so si ramosardino ande kadi konvencia či trubul te hatjarel pes sar limito vol kontra varesave manušikane čačimata save šaj aven protektuime zakonenca vol avere kontraktosa save ramosarde e thema save somnisarde kadi konvencia.

Kotor 23.

E čačimata thaj e slobodimata save si rezultato kadale konvenciako ka aven ande relacia e paragrafonenca andar kadi konvencia.

Šero IV

Kotor 24.

1. O komiteto e ministrengo Europake Konzilosko ka dikhel sar utilizuil pes kadi konvencia katar e thema save somnisarde kadi konvecia.
2. E thema save somnisarde kadi konvencia save naj membrura Europake Konzilosko ka len than ande implementaciako proceso pe modalitetura save ka keren pes.

Kotor 25.

1. Ande jekh-beršesko periodo katar o djes kana kadale konvencia avel čači zor o them savo somnisarda kadi konvencia ka bičhalel raporto e General sekretareske Europake Konziloske save jurisdikane aktivitetura si kerdine po drom te realizuin pes e principura kadale konvenciaki.
2. Pala godo svako them savo somnisarda kadi konvencia ka bičhalel e general sekretareske pe vramake periodura vol kana o komiteto ministrengo godo kamel, informacie save si vasne te realizuil pes kadi konvencia.
3. O general sekretari ka bičhalel e informacie e ministrurenge save si ando komiteto ande relacia pala e kondicie andar kava kotor.

Kotor 26.

1. O komiteto ministrengo khetane e experturenca ka dikhel dal si e aktivitetura save kerde e thema save somnisarde kadi konvencia, lačhe po drom te realizuin pes e principura andar kadi konvencia.
2. Ko thaj sar ka alosaren pes e expertura pala kadi butji ka dikhel o komiteto e ministrurengo ande jekh beršengo periodo katar o djes kana kadale konvencia avel čači zor.

Šero V

Kotor 27.

Kadi fremuni konvencia ka avel putardi svakone themese savo kamel te somnil las thaj savo si membro Europake Konzilosko. E konvencia ka avel putardi pala o somnato vi e themenge save e ministrurengo komiteto akharel te godo keren. E konvencia šaj ratifikuil pes, akceptuil pes vol šaj kerel pes laki konfirmacia. E instrumentura pala e ratifikacia, akceptacia vol ratifikacia ka aven deponuime ka General sekretari Europake Konzilosko.

Kotor 28.

1. Kadale konvencia ka avel čači zor po maj angluno djes ando čhon kana nakhel o trin čhonengo periodo katar o datumo kana e 12 thema save si membrura Europake Konzilosko die piro somnato telal kadi konvencia.
2. Svako them savo si membro Europake Konzilosko thaj savo kamel te somnil kadi konvencia trubul te ažukarel trin čhon katar o djes kana somnisarda kadi konvencia te avel las čači zor thaj te aresen e ratifikaciake instrumentura.

Kotor 29.

1. Kana e konvencia avel čači zor thaj kana keren pes e konsultacie e themenca save somnisarde kadi konvencia o komiteto ande savo bešen e Europake ministrura ande relacia pala o kotor 20. Europake konziloske statutosko šaj akharel svakone theme savo si mebro Europake Konzilosko thaj savo či somnisarda kadi konvencia ande relacia pala o kotor 27. te somnil kadi konvencia.
2. Svako them savo kamel te somnil kadi konvencia trubul te džanel kaj las ka avel čači zor maj angluno djes ando čhon palal trin čhonengo periodo katar o djes kana sesa deponuime e instrumentura pala o thanimasko linipen ka general sekretari Europake Konzilosko.

Kotor 30.

1. Svako them šaj ande vrama kana somnil vol deponuil pire ratifikaciake instrumentura phenel e teritoria kaj kamel te kadi konvencia utilizil pes.
2. Savko them šaj maj palal, lilesa savo ka bičhalel e General sekretarese, buvljarel e teritorie pe save kamel te kadi konvencia utilizil pes. Ande relacia pala kadi nevi teritoria e konvencia ka avel čači zor jekto djes ando čhon kana nakhel trin-čhonengo periodo katar o datumo/djes kana areslo godo lil e General sekretareske.
3. Svako mothovipen savo si ande relacia kadale duje maj anglune paragrafurenca šaj avel pala svako teritoria cirdini lilesa savo trubul te bičhalel pes e General sekretareske. Kadale liles ka avel čači zor ande majangluno čhonesko djes kana nakhel trin čhonengo periodo katar o datumo/djes kana aresli godi informacia katar o general sekretari.

Kotor 31.

1. Svako them savo somnisarda kadi konvencia šaj kana kamel te cirdel piro somnato katar e konvencia jekhe lilesa savo trubul te bičhalel e General sekretareske Europake Konziloske.
2. Kadale liles ka avel čači zor ande majangluno djes ando čhon savo ka avel palal e šov čhonengo periodo katar o datumo kana e general sekretreske avilo o lil pala o cirdipen.

Kotor 32.

O General sekretari Europake Konzilosko ka phenel e themenge save si membrura Europake Konziloske avere themenge save somnisarde kadi konvencia thaj svakone themese savo kamel te somnil kadi konvencia:

1. savo them somnil e konvencia
2. ko deponuisrada e ratifikaciake instrumentura
3. svako datumo/djes kana thaj kaj kadale konvencia avel čači zor ande relacia pala o kotor 28, 29, 30.
4. Svako aver akto, informacia vol lil savo si ande relacia kadale konvenciasa.

E Konvencia si kerdini ando foro Strasbourg, po 10.-to novembri 1994.-to berš pe anglikani thaj francikani šhib. Liduj tekstura si jekh sar aver thaj po jekh kopia si deponuime ande Europake konzilosko arhivo. O General sekretari Europake Konzilosko ka del čače kopie svakone themese savo si membro Europake Konzilosko thaj ka del vi svakone themese savo si akhardino te somnil vo te lel than ande kadi konvencia.