Garavindo Raporto Europake Rromane Cacimaske Centroko Pala Espanjako pandzto periodikano raporto Komitetoske pala phagavipe e diskriminaciako mamuj/kontra dzuvlja
21 July 2005
A. ANGLUNO VAKARIPE
Europako Rromano Čačimasko Centro (ERRC)1, si jekh sa-themeski zakoneski organizacia, savi respektosa /patjivasa del piro skrinimasko gindipe pala Espaniako 5-to periodikano raporto2 ("Themesko Raporto") pala analiza e Komitetoski pala Phagavipe Diskriminaciako mamuj džuvlja ("Komiteto") po 31-to Sesia katar 6-to dži kaj 23-to Juli 2004-to berš.
O raporti vakarel pala e situacia e Rromane3 džuvljengo ande Espanja thaj specialo e pharipa save si len po drom te astaren protekcia mamuj diskriminacia thaj aver manušikane čačimaske dukhavipa save si dinde sar šaipa ande Konvencia pala Phagavipe Svakone Formako Diskriminaciako mamuj ("Konvencia") džuvlja. Rromane džuvlja ande Espanja si diskriminišime numaj godolese kaj si džuvlja sar vi godolese kaj si kotor rromane etnicitetosko. Diskriminacia mamuj džuvlja ande Espanja si but buxljardini.Kadi diskriminacia kerel pes vi godolese kaj si džuvlja, so maj dur kerel but pharipa vi opral vi telal. But si vasno te phenel pes kaj si kadale problemura ande relacia vi rasistikane diskriminaciasa Pe bibaxt, či džanel pes užes sode rromane džuvlja džan ande škole(edukacia),sode astarde butjako than, ko astarda sastimaski thaj politikani participacia. Espaniako Governo ši kamla te kidel po jekh than informacie pala etnikano minoriteto,explanaciasa kaj kodo či tromal te kerel vaš odi kaj si godo oprime Espaniake maj bare zakonosa (Constitution). Pe jekh rigo o Espaniako maj baro zakono ando Artiklo 18 opril(či del) privacia (privacy) svakone manušesko vaj familijako,pe aver rig vov či opril te kiden pes informacie (data).Užes šaj xatjarel pes katar Europaki Direktiva sar vi aver EU lila (dokumentura) pala protekcia e informaciengi (data protection) kaj šaj kiden pes informacie pala etnikane minoritetura. Jurisprudencia UN Manušikane Čačimaske Mehanizmosko vazdel opre sode si vasno (importanto) te kiden pes e informacie (data),pe baza e etnicitetoski thaj sexoski, save naj kidine po drom te dikhel pes savo them so kerda ande relacia e obligacienca pala egaliteto thaj na-diskriminacia.
O ERRC lia pe peste obligacia te kerel analiza pala redikhipe (rewiev) katar CEDAW thaj te dikhel sode e Espanja džal po jekh drom e Konvenciasa thaj te dikhel sarsavi si e situacia rromane džuvljengi ando kava them.Maj tele šaj dikhen so o ERRC arakhla:
Artiklo 2: Espanja ande maj palutni vrama (na dumut) šuvda elementura katar Europaki Direktiva 2000/43 (Europake rasaki Direktiva) thaj 2000/78 (Europake Buthjarimaske-thaneski Direktiva) ande piri kherutni legislacia. Artiklo 13 Europake rasake Direktivaki rodel keripe speciale organurengo save ka keren buti (ka len sama) thaj save ka keren monitoringo ande relacia diskriminaciasa pe baza e rasaki, thaj kadi Direktiva rodel lačhe juristikane drabura (remedy) te vareko kerela diskriminacia. Ando fremo Espaniake zakonosko kava specialo organo trubul te avel kotor e departmanosko ando fremo ministeriumosko pala Butjaripe thaj Sociale butja thaj maj palal trubul te avel faktori savo šaj čačes džal ande leski indepedancia (indepedancy). Maj palal šaj phenel pes kaj implementacia Espanjake maj neve anti-diskriminaciake zakonosko naj agorisardo.Baro dispariteto ande relacia sar thaj ko astarel o zakono šaj dikhel pes ande maj palutne berša. E Espanjaki na-governoski organizacia BaraĹ„í Project publikuisarda e studia "Romane džuvlja thaj kriminalo juristikano sistemo", savo užes sikavel baro numbri (disproporcionaliteto) rromane džuvljengo save bešen ando phanglipe.Kadi studia kerel analiza kriminale juristikane sistemosko thaj sikavel (vazdel opre) kaj diskriminacia mamuj Rroma kerel te bilačhe krisin pes thaj te traden pes ande phanglipa vi e Rromane džuvlja.
Artiklo 4: Buxljarimasko plano pala e Rroma savo kerda e Espanjako governo sasa kerdino te lokharel e situacia ande rromane komunitetura. Participacia e Rromengi ando keripe e projektosko sasa but cikni thaj šuvdini pe rig. Na dumut jekh evaluacia kadale planoski sasa kerdini, numaj khonik či vazda opre pučipe pala gender problemo (ko si murš vaj ko si džuvlji). Espanjako Governosko štarto plano pala Egalutne šaipa vaš muršenge thaj džuvljenge či putarel e pučipa save si specifike pala Rromane džuvlja, sar o pučipe pala astaripe e butjarimaske thanesko.
Artiklo 5: Rromane džuvljengi ekspirianca pala kherutni violencia si ande relacia lenge poziciako sar džuvljengo save si kotor marginalizuime komunitetosko ande Espanja. Varesave khangira but žutin po drom te opril pes fizikani violencia numaj sa kadale problemura si rezultato patriarhale sistemosko savo si inke but vasno ande rromano komuniteto savo bešel ande Espanja. E Rromnja butivar či kamen te protektuin pes thaj te utilizin e juristikane mehanizmura save šaj žutin lenge.E manuaša save keren buti te phagaven kava problemo phenen kaj maj anglal trubul te arakhel pes varesavo than kaj e Rromnja thaj terne džuvlja šaj vakaren maškar peste pala gasave problemura. Kadale manuša maj dur phenen kaj trubul te kerel pes maj lačhi ko-operacia maškar Rromane džuvljikane organizacie thaj aver na-Rromane džuvljenge organizacie.
Artiklo 7: Na baro numbri Rromane džuvljengo astarda lačhe thana (pozicie) ande maškar governoske organizacie. Sar vi sajkh, but trubul te kerel pes po drom te vazdel pes opre participacia e džuvljengi ande politika. Rromane džuvljikane organizacie lie te keren pes ande maj palutne berša thaj vaš odi naj len zor te keren mobilizacia e džuvljengi. E Politikane partie či šuven but kandidaturen save si Rroma pe pire partienge liste.
Artiklo 10: Diskriminacia ande edukaciako sistemo si čačipe pala but rromane čhavorre. Incidento ,savo sasa kerdino vaš odi kaj e gadžikane dada thaj deja či dije te lenge čhavorre džan khetane ande škola rromane čhavorrenca sasa raportuime andar Espanja. Vi, sa maj bari tendencia te kerel pes segregacia rromane čhavorrengi ande publike škole si raportuime. Baro numbri rromane čhejengo save kana agorin maj cikni škola save či džan maj dur ande maj bare škole si rezultato partrijarhale kulturako mašakar e Rroma, vaš odi kaj kade lel pes sama pala džuvljikani "pakiv".
Artiklo 11: Rroma ande Espanja maj but keren buti ande garavni (informalo) ekonomia: sar bikinara pe vulica, sar manuša save kiden melalipe katar e vulice, sar kherutne butjarne etc. Sa e rodipa save si dži akana kerdine sikaven kaj e rromane džuvlja ando maj cikno procento šaj arakhen butjarimasko than deso e Rroma. Maj dur e rodipa sikaven kaj kerel pes bari diskriminacia mamuj Rromnja katar manuša save si pe šerutne thana ande varesave ofisura, sar vi katar aver butjarne pe thana kaj keren buti e Rromnja. E diskriminacia si kade bari, kaj maj palal e Rromnja musaj te xoxaven thaj te phenen kaj si andar Latinikani Amerika po drom te vareko na dukhavel len. Programo pala keripe e butjako sar si o "ACCEDER" programo pala e Rroma sasa kerdino po drom te avel les maj baro impakto (impact) ande ralacia maškar murša thaj džuvlja; si jekh tendencia savi sikavel kaj e Rromnja astaren e butjarimaske thana save si maj cerra pokinde deso e thana kaj keren buti e Rroma. Pe bibaxt, Themesko Raporto thaj aver governoske lila (dokumentura) den fokuso pe treningura vaš Rromnja thaj či len sama pe diskriminacia savi kerel pes ande buti.
Artiklo 12: Bilačhe dživdimaske kondicie bute Rromengo keren te baro numbri kadale naciako avel nasvalo. E rodipa sikaven kaj si e rromane džuvlja maj but nasvale deso e rromane murša. E rodipa maj dur sikaven kaj Rromnjango dživdipe thaj lake ambicie naj kade bare sar si e Rromengo, ande Rromane gava.Pe aver rig e rodipa sikaven kaj si maj baro mortaliteto (meripe) maškar rromane terne čheja deso maškar terne čhavorre. E Rromnja phenen kaj si len bare problemura vi ande hospitala vaš odi kaj e butjarne save pe gasave thana keren buti averčhande dikhen pe lende deso pe gadža.
Artiklo 16: E Rromane prandipa (marriages) ande Espanja butivar naj oficiale thaj e konsekvence maj but peren pe Rromane džuvlja so maj dur kerel te baro numbri e džuvljengo našti arakhel e butjarimasko than. Gasave kazura gele po maj baro Espanjako krisi.
Gindimasa pala godo so si opre phendino o ERRC rodel katar Espanjako governo te:
1. Kidel thaj tradel avri (printil) data pe baza e sex-oski (dal si o manuš murš vaj džuvlji) thaj etnicitetoski vaš situacia Rromane muršengi thaj Rromane džuvljengi ande relacia pala edukacia, urbanizmo, arakhipe butjarimaske thaneso, sastipaski protekcia, thaj aver relevante sektora.
2. Bi adžukarimasko, te kerel pes ratifikacia Protokolesko 12 Europake Konvenciako pala Protekcia Manušikane Čačimasko thaj Fundamentale Slobodengo. Bi adžukarimasko te kerel pes ratifikacia aver Protokolengo save džan khetane Europake Sociale Dokumentosa
3. Te dikhel pes kaj o "Konzilo pala Promocia Egalutne Tretmanosko thaj Na-diskriminaciako e manušengo pe baza Rasake thaj Etnikane bučimosko (origin) " si jekh indepedanto organo, kaj si lačhe kerdino thaj kaj lačhe kerel buti, thaj kaj si kade džanglo thaj lačho so maj palal del les šaipe te kerel analiza thaj te krisil varesave kazura save si ande relacia maškar-sekciaonale diskriminaciasa.
4. Te oficialo pindžarel e Rromen sar etnikane minoriteto.
5. Te del zor thaj te del šaipe te e džuvlja katar minoritetura,specialo rromane džuvlja den ande nacionalo thaj thanutni (lokalo) administracia, zakoneske organura thaj juristikano sistemo.
6. Te kerel lačhe programura pala rehabilitacia e džuvljengi thaj te kerel pe lungo vrama aktivitetura po drom te e džuvlja save inkljen avri andar o phanglipe (temnica) si integrišime lačhes ando societato.
7. Te nevljarel (kerel nevo koncepto) sar programo pala pozitivo akcia thaj kade te vazdel opre egaliteto ando čačo dživdipe (ande praksa), gindosa pe historia (palutnipe) e diskriminaciaki mamuj Rromane komunitetura ande Espanja sar vi gindosa pala impakto (areslipe) e rasizmosko pe sa e levela (stratura) Espanjake societatosko.
8. Te vazdel opre (maj but lel sama) po gender problemo (relacia maškar murša thaj džuvlja) sar vi te del šaipe pala maj bari participacia Rromengo thaj Rromnjango ando keripe, implementacia thaj monitoringo e projekturemgo save si kotor Buxljarimaske Planosko pala e Rroma.
9. Te rodel katar o Instituto pala džuvljikane butja te buxljarel (vazdel opre) programura pala Rromane džuvlja thaj terne čheja kasko areslipe si maj lačhi sastimaski protekcia, edukacia, butjaripe thaj politikani participacia sar vi keripe servisosko savo ka phagavel violencia mamuj lende. O governo maj dur trubul te del zor pala buxljaripe linkosko (konekciako) maškar Rromane džuvljikane organizacie thaj aver na-Rromane džuvljikane organizacie.
10. O governo trubul te kerel so maj-sigutne aktivitetura thaj kade te sastarel cikni reprezentacia Rromane džuvljengo ande sa themenge (publike) institucie.
11. O prioriteto trubul te avel ciknjaripe bare procentosko e rromane čhejengo save džan andar e škole.
12. Te kerel so majsigutne aktivitetura thaj kade te ačhavel baro numbri e Rromane čhavorengo thaj čhejango ande publike škole thaj te kerel aktivitetura te sa e Rromane čhavorre thaj čheja ande Espanja šaj astaren mainstream edukacia. Ande relacia kadalesa so si opre ramosardino , trubul te lel pes sama pe edukaciake programura pala kompenzacia save traden (indjaren) pe segregacia e Rromane čhavorengo.
13. O governo maj dur trubul te lel sama te sa e sitjara (manuša save sikaven e čhavoren ande Rromane komunitetura) astaren treningo thaj kade te dikhen sarsavi si e Rromani kultura thaj kade te e sitjara na keren diskriminacia, specialo pe thana kaj si but Rromane čhavore.
14. Te dikhel sode baro si o numbri e Rromnjango save či keren buti thaj te buxljarel e aktivitetura save trubun te dikhen sostar kade baro numbri e Rromnjango či astarel butjarimasko than.
15. Te buxljarel lačhe programura kasko areslipe si te so maj but Rromane džuvlja astaren sastipaski protekcia; te utilizil egzemplara lačhe praksaki ande sastipaski edukacia, sar si o treningo Rromane džuvljengo te aven sastipaske mediatora, so si lačhe implementuime ande aver thema.
16. Gindosa kaj pe Rromane džuvlja thaj čheja či kerel pes bilačho tretmano ande relacia sastipaske protekciasa, o governo trubul te žutil te e manuša save butjaren ande hospitala vaj aver sastipaske khera astaren informacie pala Rromano minoriteto.
17. Te kerel treningo pala publike thaj private aktora ande Rromani historia, kulturaki praksa thaj kontribucia Rromane komunitetosko ande Espanja.
18. Te po maj baro levelo, vakarel mamuj anti-rromano sentimento, so specialo kerel pharipe rromane džuvljenge te astern pire čačipa (xakaja). Te phagaven o problemo pala rasizmo, thaj problemo pala gender (ko si murš ko džuvlji) stereotipura kade kaj ka buxljaren kapacitetura thaj kade kaj ka keren lačhe treningura pala nacionalo thaj thanutni (lokalo) administracia, edukaciake institucie, zakoneske- juristikane barederipa, juristikano sistemo, zakoneske organura, media sar vi aver vasne/ importante institucie.
B. SASTI DISKUSIA
I. Palutne (Background) informacie pala e Rroma ande Espanja
E Rroma bešen ande Espanja katar dešu-pandžto šelberšengo. Butivar e Rroma ande Espanja sesa dukhadine. Trbul te phenel pes kaj si ando 1499-to berš kerdino anti-Rromano zakono thaj kaj si e Rroma ande kadi vrama mardine,dukhadine, savore (kolektivo) tradine ando phanglipe thaj maj palal kaj si zorasa tradine pe asimilacia. Diskriminatoro legislacia mamuj Rroma sar si e Civilo Policiaki regulacia thaj o Zakono pala Socialo dar (danger) sasa pe zor dži 1978-to berš, kana o Maj Baro Zakono (Constitution) oprisarda svako pharipe savo či ka del e Rromenge šaipe te astaren pire čačipa sar Espanjake thanutne (civila).
Gindil pes kaj ande Espanja bešen (dživdinen) maškar 600,000-650,000 Rroma4. E Rroma trubun te aven pindžardine sar etnikano minoriteto vaj nacionalo grupa sar vi e manuša save akharen pes "pueblos" andar e Baskia vaj Katalonia. Ande Espanja naj varesavi nacionalo governoski institucia savi lel sama pala e situacia minoritetonge grupengo.
II. Si baro trubulipe pala data (informacie) save vakaren pala disegregacia savi kerel pes ande relacia e gender-osa (si o manuš murš vaj džuvlji) thaj etnicitetosa
Ande piri analiza (redikhipe) pala Espanjako trito thaj štarto periodikano raporto, o Komiteto dikhla "kaj naj informacie pala e situacia avere grupengo thaj specialo e džuvljengo."5 Ande Themesko raporto, Espanjako Governo phenel kaj či kidel data (informacie) pala Rromane komunitetura vaš odi kaj "svako aktiviteto te kerel pes kvantifikacia (te ginavel pes) Rromane populaciako si dukhavipe maj bare themeske zakonosko (Constitution)6." E Espanja kerda inke/ vadži jekh gasavo gindipe ande piro raporto Advetoske Komitetoske Fremutne Konvenciako pala Nacionale Minoritetura.7
Artiklo 18 Espanjake maj bare zakonosko brakhil (protektuil) svakone manuše sar vi leske familia thaj vi manušeski reputacia/ digniteto.8 Paragrafo (4) kadale artiklosko vazdel opre kaj "Zakono trubul te xarnjarel uitilizacia e informaciengo (data) po drom te garantuil manušesko thaj leske familiako privato dživdipe sar vi sasti utilizacia kadale čačipengo." Užes šaj dikhel pes kaj o Artiklo 18 (4) si kerdino po drom te respektuil individualo thaj familiako privato dživdipe.Te si gasavo problemo atunči šaj utilizil pes kava Artiklo 18 (4) savo kerel restrikcia pala pala identifikacia e manušeski vaj či kerel pes sasti prohibicia pala kidipe e informaciengo (data).
Gasavi protekcia džal po jekh drom Europake Uniake data protekciake butjarimaske fremosko. Na dumut, Regulacia (EC) No 45/2001 Europake Parlamentosko thaj Konzilosko katar 18-to Decembri 2000-to berš "pala protekcia e manušengi ande relacia pala analiza manušeske personale informaciengo katar Komunitetoske Institucie thaj organura thaj pala slobodo miškipe (movement) gasave pesonale informaciengo/ datengo: "(a) 'personale data/ informacie ' trubun te xatjaren pes sar svako informacia ande relacia identifikuime manušeski/ personaki vaj na-identifikuime naturale manušeski so si maj dur â€data subjekto' ; identifikuime manuš si o manuš savo šaj avel pindžardino/ savo šaj identifikuil pes, direkto vaj indirekto, specialo ande relacia leske fizikane, psihologikane, mentale, ekonomikane, kulturake vaj sociale identitetosa ".
Rekomodacia No. R (97) 18 Europake Konziloske Komitetoske Ministrengo pala brakhipe (protekcia) personale datako save si kidine thaj dinde pala analiza pala statistika kerel diferenca maškar "personalo data" vaš identifikuime persone/ manuša thaj "anonim/ garavdine" data kaj o manuš našti pindžarel pes /identifikuil pes.9 Ministrengo Komiteto sikavel kaj "(statistikane rezultatura) naj personalo data, vaš odi kaj naj phangline identifikuime naturale personasa/ manušesa."10
Kana naj e data so si disegregacia pe baza e sex-oski (murš vaj džuvlji) thaj etnicitetoski but si phares te dikhel pes save Rromane džuvlja astarde edukacia, butjarimasko than, kher, sastipaski thaj politikani participacia.Informacie save si dinde si but bilačhe vaš odi kaj si kerdine po jekh na čačo drom, so naj adekvato pala kidpe gasave datengo ande opre sikadino sektori.Gasavi strategia pala kidipe e informaciengo našti asatrel sa so trubul pala data katar jekh grupa. Ĺ aj phenel pes kaj e Espanjako governo godo vi publiko phenda ande piro FCNM raporto kade kaj sikada kaj e data save von sikade aven andar but thana.Von maj dur phende kaj : informacie save si amen pala varesave komunitetura sarsavo si vi Rromano komuniteto, si kidino pe baza sociologikane rodimasko sar vi pe baza rodipengo (survays) save si kerdine po regionalo thaj lokalo levelo katar but autora.Pala kadale rodipa kerde pes diferente (averčhande) metode thaj von intjarde ande peste averčhande informacie".11 Vasno si te phenel pes, ande Espanjako dujto Nacionalo Akciako Plano pala Socialo Inkluzia, Espanjako governo vazda opre sode si vasno te kiden pes data pala Rromane Komunitetoske aksesura e servisonenge. E Espanja maj dur phenda ande kodo Akciako Plano kaj kamel te "kidel informacie pala Rromani populacia perdal raportura thaj rodipa sar vi te kerel evaluacia e impaktosko (sode si thaj sar si kerdino) pala socialo politika savi kerel."12
Raportura katar UN monitoring organura, maškar-governoske thaj na-governoske organizacie sikade sode si vasno te kiden pes e disegreguime data pe baza e etnicitetoski thaj gender-oski (si o manuš murš vaj džuvlji). Sar egzamplo, o Komiteto pala Phagavipe Rasake Diskriminaciao (CERD) ande piri Generalo Rekomodacia no. 25 sikavel kaj "Data save si šuvdine ande kategorie ande relacia e rasasa thaj etnikane bučimoski, thaj save si disegreguime ande relacia pala o gender (si o manuš murš vaj džuvlji) ando fremo kodole rasake vaj etnikane grupengo, ka muken e Themen thaj e Komiteto te kerel identifikacia, te kerel komparacia sar vi aktivitetura po drom te sastarel e forme rasake diskriminaciako mamuj džuvlja save šaj džan bi areslimasko"13 Europako Centro pala Monitoringo e Rasizmosko thaj Xenofobiako (EUMC) kerda raporto pala "Phagavipe e Garanicengo (Barriers): Rromane džuvlja thaj pala sa-themeski/ publiko sastipaski protekcia" (maj tele ramosardino sar "EUMC Raporto") vazdel opre sar kidipe e datako žutil pe but droma te kerel pes promocia pala čačo egaliteto.14 Kana kerde pes maškar-governoske thaj nacionale iniciative ande Europa pe kadi tema, kava raporto si kerdino ande relacia e datasa te roden informacie bi dukhavimasko e privatitetosko.15 EU Monitoring programo Institutosko pala Putardo Societato (EUMAP), ande piro raporto pala e situacia e Rromengi ande Espanja (maj dur ande kava ramosaripe ka akharas les "EUMAP Raporto"), vazdel opre briga Rromane šerutne manušengo save vazde opre ande Espanjako governo sistematikani statistika thaj data pala but autonome komunitetura numaj či kerel pala e Rroma ande Espanja.16
Užes šaj dikhel pes kaj legale argumentura mamuj data kolekcia pala etnikane minoritetura, kate gindil pes vi pe Rroma, si lačhe. Sar naj but informacie pala situacia e Rromengi, dikhel pes kaj si baro trubulipe pala disegreguime data, specialo ande relacia e datasa (si o manuš murš vaj džuvlji) thaj etnicitetosa.
III. Diskusia pala Artiklo e Konvenciako pala e Situacia e Rromengi ande Espanja
Article 1: Definicia e Diskriminaciaki
Maškarsekciaonalo diskriminacia
Ande maj palutni vrama, maškarthemutne manušikane čačimaske mehanizmura lie te pindžaren kaj e džuvlja ande sasti luma si dukhadine katar rezultato "maškarsekcionale diskriminaciako"17 vaš odi kaj si aver rasa, etniciteto, religia. Platforma kadale akciaki kerda deklaracia ande savi phenel pes kaj:
But džuvljan si pharipa (bariere) sar rezultato katar but faktora sar vi godolese kaj si džuvlja (gender). Butivar kadale faktora phanden (keren izioolacia) vaj keren marginalizacia gasave džuvljengo. Kadale džuvljendar si linde lenge manušikane čačipa, lendar si lindo šaipe te astaren lačhi edukacia, te astaren butjarimasko than, te avel len kher, len si bilačho ekonomikano statuso thaj naj len than ande kerimaske-decizjengo proceso. Gasave džuvljange či del pes šaipe te astaren than ande lengo komuniteto.19
Kava xatjaripe e impaktosko katar maškar-sekcionalo diskriminacia sasa adoptuime katar aver UN mehanizmura sar Komiteto pala Phagavipe Rasake Diskriminaciako (CERD)
Sar e Maškar-sekcionalo diskriminacia astarel e Rromane Džuvljan?
Diskriminacia mamuj Rroma si buxljardini ande Espanja thaj Rromane džuvlja ande kava them si ande bilačhi situacia katar intersekcia inter alia e rasaki/ etnicitetoski vaj genederoski. Publiko gindimasko rodipe (anketa) sikavel kaj si bari na-tolerancia mamuj Rroma. Kadi na-tolerancia si dujvar maj bari deso na-tolerancia mamuj manuša save avile andar Maroko, save si dujto maj čorri grupa e manušengi savi bešel ande Espanja. Maj but katar 40 procentura e manušengo či kamel e Rromen thaj e Rromnjan. But lendar gindin kaj e Rroma či trubun te astaren Espanjako themutnipe (citizenship) thaj gindin kaj e Rroma trubun te aven tradine andar Espaniko Them. Gasave gindipa šaj ašunen pes maškar diferente (averčhande) socio-ekonomikane klase (fele) pal specialo bilačhipe si kaj baro level na-toleranciako sikaven vi terne studentura katar univerzitetura.21 Ĺ aj phenel pes kaj o Espanjako governo putardes phenda kaj si e Rroma maj čorro minoriteto savo akana bešel ande Espanja.22
Baro numbri e kazurengo pala diskriminaciake aktivitetura, sar tradipe andar e khera pe zor, Rromane familiengo sar vi putardo sikavipe či-kamipasko mamuj Rroma katar civila (gadže), si raportuime ande maj palune berša ande Espanja.23 Amnesty International sikada sar dokumento (lil) but kazura pala rasaki diskriminacia, tortura vaj aver bilačho tretmano mamuj emigrantura (kodola save gele andar piro them) thaj mamuj etnikane minoritetura, khetane e Rromenca katar publiko barederipe sar vi katar aver manuša civilura.24 E EUMAP raporto vazda opre kaj bare bariere dživdinen ande Espanja, save keren prevencia Rromane muršengo, džuvljengo thaj čhavorrengo te astaren edukacia, butjarimasko than, kher thaj sastimaski protekcia.25 Kava raporto vakarel vi pala rasizmo ande administracia kriminale juristikane sistemosko thaj kazura e dukhavimasko save si kerdine ande relacia rasizmosa katar manuša save keren buti ande Themeske institucie sar vi katar e manuša save si numaj civila.26
Espanja či pindžarel e Rromen sar etnikane minoriteto. Ĺ aj phenel pes, kana si ratifikuime Europake Konziloski Fremutni Konvencia pala Nacionale Minoritetura, e Espanja či kerda deklaraciaki lista pala pindžaripe etnikane minoritetongo thaj či kerda definicia pala koncepto "nacionale minoritetosko".27 Sar vi sajekh, kodo raporto Advetoske Komitetoske pala Fremutni Konvencia, lia sama numaj pala e Rroma. Ande Themesko Raporto e CEDAW-oske Komitetoske, o governo vazda opre kaj ande Espanja, "o termino 'etnikano minoriteto' si ande relacia Rromane populaciasa."28 Buxljarimasko programo pala e Rroma29 savo kerda o governo sar vi o autonomo komuniteto lia te del žutipe (love) pala NGO krisura pe Rromani – Caló čhib, savo vakaren varesave Espanjikane Rroma. Kava plano Espanjake governosko pala pindžaripe Rromane identitetosko šaj dikhel pes sar duje-gindosko. Kava plano si pe aver drom katar pindžaripe teritoriale nacionaliteturengo ande Espanjako maj baro zakono. E Rromane aktivistura kerde konekcia maškar problemo pala pindžaripe e Rromengo sar etnikane minoriteto thaj institucionalo rasizmo. Sar egzamplo, rajo Diego Luis Fernández Jiménez phenda "O problemo ande Espanja naj rasizmo varesave private individualcurengo (save trubun te aven sankcionišime) vaj si institucionalo diskriminacia: o Them či pindžarel e Rromen sar etnikane minoriteto, vaj sar na teritorialo (bi-phuvjako) nacia (pueblo). O rromano pučipe si garavdino telal e mesalin (pučardino) ande maj palune 15 berša thaj vadži či areslo pe politikani agenda (vadži e politikane manuša či kamen putardes te vakaren pala kava). Ĺ aj phenel pes kaj kava opre phendino si pučipe pala politikano kamipe."30
Vi e Jekhethaneske Nacie (UN) vi e maškar-governoske monitoring organura sikade piri briga pala situacia e Rromengi ande Espanja. Na dumut, ande piri maj paluni observacia pala Espanja, o Komiteto pala Phagavipe rasake Diskriminaciako (CERD) vazda opre kaj dži kaj ande Espanja kerda varesavo progreso ande relacia kadale pučimasa, voj si vi maj dur bari briga ande relacia pala butjaripe, urbanizmo (keripe e kherengo), edukacia thaj bari briga ande relacia pala diskriminaciake kazura ande svako-divesutno trajo."31 Ando aprili kadale beršesko, o Komiteto pala Ekonomikane, Sociale thaj Kulturake čačipa (CESCR), kana ašunda informacie katar Espanjako governo, phenda "Rromani populacia ačhel dukhadini thaj šuvdini pe rig specialo ande relacia butjarimasa, urbanizmosa, sastipaske protekciasa thaj edukaciasa/ sitjuvimasa."32
Europaki Komisia Mamuj Rasizmo thaj Na-tolerancia ("ECRI"), ande piro dujto raporto pala Espanja (maj dur ando kava ramosaripe "ECRI-esko dujto raporto"), vazda opre kaj
Rroma/Gypsies si but dukhadine katar societato savo kerel diskriminacia vi ando fremo e: edukaciako, butjarimasko, urbanizmosko thaj sastipasko. ECRI maj dur xatjarel briga vaš odi kaj si baro rasistikano bi xatjaripe, specialo ande lokale komunitetura, mamuj Rroma. O ECRI raporto maj dur rodel katar Espanjako barederipe te so maj sigo opril gasave bilačhe aktivitetura mamuj Rroma."33
Ande Konvenciaki pre-ambula užes si ramosardino, "phagavipe e apartheid-osko, svakone formako e rasizmosko, rasistikane diskriminaciako ... si vasno pala sasti utilizacia džuvljengo thaj muršengo čačipengo/ xakajengo34. Po drom te dikhel pes sar jekh inter-sekcionaliteto butjarel šaj lel pes sar misal/ egzamplo stereotipura pala Rromane džuvlja save si phangline (ande konekcia) lenge seksualitetosa sar vi gindosa kaj von keren kriminale aktivitetura. Po Aprilo 2001-to beršesko jekh policajco astarda e džuvlja andar o Peru thaj anglal o krisi kava policajci phenda: 'e gitana'35 si tradini ando phanglipe vaš odi kaj kerda buti e drogasa thaj kamla te phagavel murri reputacia."36 E džuvlji pala savi vakardam opre naj sasa Rromni, numaj e stereotipura save si sikadine butivar keren bilačhipe e Rromane džuvljange.
Patriarhalo gindipe thaj diskriminacia mamuj Rromnja, savo kerel pes ande lenge familie ando fremo lenge komunitetosko/ gavengo, si inke jekh fakto savo kerel problemura e Rromenge te aven marginalizuime grupa. Rodipa po tereno sikade kaj pe Rromane murša perel baro responsabiliteto ande but familie, butivar bi keripaske- decizjenge zorako. Ande relacia kadalesa, sociale programura, pala e Rroma, si vi "genderosko" impakto pe Rromane murša thaj džuvlja. Kadale programura len sama pe familie, gothe keren pes treningura thaj e džuvlja si kate šero e butjako.37 Butivar e džuvljengi obligacia si te aven po work-shop thaj pe kidipa andar svako tereno (area) thaj butivar lenge naj dindi keripaski-decizjaki zor vaj maj bari indepedancia te korkore astaren pire obligacie.
O ERRC džanel kaj Espanjako governo kamel te buxljarel aktivitetura pala egalutno tretmano thaj šaipa po drom te phagavel diskriminacia mamuj Rroma, sar vi te kerel programura save ka keren gender (murša-džuvlja) egaliteto ando Rromano komuniteto.38 Sar vi sajekh, amen kamas te žutis e governoske pala intersektorialo kotor e diskriminaciako, so kerel bare pharipa Rromane džuvljenge. Kamas te vazdas opre kaj diskrimiacia mamuj Rromane murša thaj diskriminacia mamuj rromane džuvlja či trubul te xatjarel pes sar distinktivo proceso vaj trubul te lel pes sama pe lengo interkonektuime (phanglino jekh averesa) drom savo trubul te avel ando gindo svakonese ko kamel te kerel politika thaj programura pala Rromano mi oriteto ande Espanja.
Artiklo 2: Legislativa thaj politikane aktivitetura mamuj diskriminacia
Artiklo 2 (d) e Konvenciako rodel katar e Thema save si membrura (džene) "te džan pe rig kana kerel pes varesavo diskriminaciako aktiviteto mamuj/ kontra džuvlja thaj te dikhen te e Themeske institucie /organura keren pire obligacia ande relacia kadalesa." Ande sigutni vrama e Espanja šuvda ande piro juristikano sistemo Europaki Direktiva 2000/ 43 (Europaki Rasaki Direktiva)39 thaj 2000/78 (Europaki Butjarimaski Direktiva)40 sar kotor pire kherutne legislaciako. Sar vi sajekh, o proceso naj sasa satifaktoro/ lačho. Jekh katar mangipa rasake Direktivako si keripe speciale organurengo pala promocia egalutne tretmanosko bi diferenciako pala e rasa thaj etnikani bučim/ origin. Ando Espanikano kherutno zakono, sar si akanutni situacia, specializirime organura save akharen pe "Konzilo pala Promocia Egalutne Tretmanoski thaj Na-Diskriminaciaki e manušengi pe baza rasake vaj Etnikane bučimoski/origin") si te avel departmano ando serviso Ministeriumosko pala Butji thaj Sociale aktivitetura. Sar si čačipe kajnsi e diskriminacia mamuj Rroma thaj aver etnikane minoritetura ande Espanja katar publike barderipa bari briga, bari bibaxt si kaj e organura save keren monitoringo pala gasave problemura naj autonome (či keren decizja numaj pire vojasa).41 Pe aver rig, ačhel te dikhel pes levelo savo ka aresen speciale organura ande relacia intersekcionale diskriminaciasa thaj džuvljenge thanesko ande kava problemo. Aver elementura neve anti-diskriminaciake zakonosko trubun te aven testirime sar vi te dikhel pes kerda e Espanja sati implementacia anti-diskriminaciake zakonosko. Specialo trubul te dikhel pes šaj astaren e individualcura o zakono specialo pe levela kaj si pe lende kerdini diskriminacia.
Diskriminacia ande kriminalo juristikano sistemo
O maj baro zakono andar 1978-to berš phagarda diskriminaciaki legislacia mamuj Rroma, sar specialo dikhipe (surveillance) katar Civilo Garda vaj Zakono pala Socialo pharipe (danger), stereotipura pala e Rroma sar manuša save keren kriminalo si šuvdine ande kriminalo juristikano sistemo. Kava kerel bare pharipa e Rromane džuvljenge.
Espanjikani na-governoski organizacia BaraĹ„í Projekto printisarda (trada avri) studia "Rromane džuvlja thaj Espanikano Kriminalo Juristikano Sitemo."42 Kadi studia sikavel sode si bari disproporcia Rromane džuvljengo ande Espanjikane phanglipa (temnice). Ando 1999-to berš manuša andar BaraĹ„í projekto vakarde e 290 Rromane džuvljengo ande dešuduj phanglipa, thaj kerde intervju (vakarde) e manušenca andar juristikano sistemo savo lel sama po kriminalo –policia, prosekutora, krisara thaj manuša save keren buti ande phanglipa. Sar dikhel pes ande studia, vi kaj trujal 1.5 % populaciako ande Espanja si Rroma maj but katar 25% Espanjikane džuvljengo save si ando phanglipe si Rromnja. E studia sikavel konekcia maškar buxljardo rasizmo e manušengo save keren buti ande Themeske organura thaj societato thaj pe aver rig baro numbri e Rromane džuvljango save bešen ande phanglipa. Kadi studia kerel vi analiza pala bari diskriminacia ando fremo juristikane sistemosko pala kriminalo. E studia maj dur sikavel e aktivitetura thaj strategie save kerel e policia po drom te astarel e rromane džuvljan; doša save kerde e prosekutora thaj krisara te sikaven kaj vareko naj bango; bilačho legalo žutipe thaj aver aktivitetura save indjaren/ lingren po bilačho drom pe lungo vrama.
E studia sikavel kaj e membrura juristikane sistemosko pala kriminalo keren bilačho gindipe mamuj Rroma, thaj či kamen te dikhen kaj varekana vi von šaj aven bange pala diskriminatoro tretmano. Ande relacia pala empirikani evidencia, e studia sikavel kaj, ande relacia na-Rromane džuvljenca, Rromane džuvlja si maj but došardine (bangardine) katar policia thaj aver manuša save keren buti ande juristikane organura; vi kana či džanel pes ko si bango e policia maj but kamel te bangarel e Rromane džuvlja deso averen; len si maj cikne garancia ande phanglimaski procedura; e policia maj but kamel te e Rromane džuvlja aven bange thaj te šuven pes ando phanglipe; butivar lenge naj alternativa (aver drom) pala phanglipe, thaj vi kana naj bange lenge khonik či del jertisaripe. E studia sikavel kaj lunge krisimaske doša (sentences) butivar ande phanglipa kaj si baro sekuritato keren destruktive efektura pe džuvlja thaj but bilačhe efektura pe lenge čhavorre thaj familie. Pe bibaxt, Rromane organizacie či vakaren pala kadi tema vaš odi kaj si len dar kaj gasave informacie šaj keren maj bilačho stereotipo pala e Rroma, kaj si von numaj delikventura thaj kriminalcura.
Diskriminaciako tretmano savo kerel o juristikano sitemo pala kriminalo džal khetane vast telal vast e Rromenge na-kamipasa te phenen kaj vareko kerda kriminalo thaj bilačhipe mamuj/kontra lende. Vakaripa ( interviews) e Rromenca sikade lengi bari na-pakiv ando kriminalo juristikano sistemo. E Rroma maj cerra kamen te den raporto pala rasizmo thaj diskriminacia.43 Lengi na-pakiv ando sistemo si sikadino ando rodipe (2003-to berš) savo si kerdino pe 183 Rromane džuvlja thaj 168 Rromane murša. 40% Rromane džuvljengo thaj 35% Rromane muršengo phende kaj si len 0 % pakiv ando juristikano sistemo sar vi 25% thaj 27% phende kaj si len cikni pakiv. Gindipa ande relacia policiasa sesa egalutne: 42% Rromane muršengo thaj džuvljengo phende kaj si len 0 % pakiv pal 28 % phende kaj si len cikni pakiv.44
Sa akava opre sikadino phenel amenge kaj kerel pes intersekcionalo diskriminacia Rromane džuvljengo. Si trubulipe pala sajekutni akcia katar themeske institucie po drom te keren pakiv ande juristikani administracia thaj juristikano sistemo. Anti-diskriminaciako indepedanto organo šaj khelela vasno rola po drom te vazdel pes opre pakiv sar vi te phagarel pes o fenomeno pala na-tolerancia thaj diskriminacia.
Artiklo 4: Pe jekh vrama-speciale aktivitetura
Afirmative akciake programura pala e Rroma andar Espanja
Artiklo 4 e Konvenciako užes phenel kaj "Adoptacia katar e Thema save si membrura speciale aktiviteturengo, pe jekh vrama kasko ares si te keren egaliteto maškar murša thaj džuvlja či trubul te xatjarel pes sar diskriminacia sar si definišime ande akanutni Konvencia." Ande piri generalo rekomodacia no. 25 pala speciale aktivitetura (pe jekh vrama) o Komiteto užes sikada kaj:
Varesave džuvljikane grupe, save si dukhadine katar diskriminacia numaj vaš odi kaj si džuvlja, šaj aven dukhadine vi katar but forme e diskriminaciake ande relacia pala rasa, etnikano vaj religiako identiteto, varesavo invaliditeto, berša, kasta vaj varesave aver faktora. Gasavi diskriminacia šaj kerel bilačhipe džuvljikane grupenge pe varesavo strato (levelo) deso e muršenge. E Thema save si membrura šaj keren speciale aktivitetura (pe jekh vrama) po drom te phagaven gasave forme e diskriminaciake mamuj džuvlja.45
Ando Themesko raporto, o Governo sikavel kaj o Instituto pala Džuvljikane Butja, "si jekh autonomo agencia savi butjarel telal Ministeriuomo pala Buti thaj Socialo buti,"46 kerda ko-operacia e Asociasa savi akharel pes Asociación Secretariado General Gitano vaš Rromane džuvlja savi žutisarda lenge te astaren buti.47 Kava si ande relacia e "Rromane Buxljarimaske Programosa" ande kasko fremo "sesa arakhadine love (grantura) pala baro numbri projektongo pala socialo intervencia".48 Ĺ aj dikhel pes kaj o governo arakhla informacie ande relacia kadale programurenca ande sekcia savi akharel pes "Ekskluzia" Themeske Raportoski.49 Kava džal po jekh drom e viziasa pala vasne programura, save paša žutipe Rromane džuvljenge pe aver drom dikhel e Rromane džuvljen thaj e Rromani populacia generalo sar "grupa po trubulipe (group-at-need) " maj but deso grupa savi či rodel žutipe. Socialo žutipe kerel te varesavi grupa naj idependanto thaj aver kotor e populaciako či dikhel lačhe pe kava.
Ande piro dujto nacionalo Akciako Plano pala Socialo Inkluzia, Espanjako Governo vazda opre kaj e programura ando fremo Rromane Buxljarimaske Planosko (RDP) kamen te žutin "te vazdel pes opre akseso (te del pes andre) pala utilizacia sa-themeske (public) barvalimasko: žutipe pala edukacia Rromane populaciako, maj bare treningura pala butjarimasko marketo, promocia sastipaske edukaciako, dinipe žutimasko kana pharuvel pes pe zor bešimasko than thaj socialo žutipe pala familie."50 Ando fremo RDP-esko, naj sasa baro džanglipe pala diskriminacia thaj lako impacto pe marginalizacia e Rromengi. Ĺ aj phenel pes kaj si o RPD maj but socialo programo pala grupe save si "po riziko (at-risk) " maj but deso varesavo mehanizmo pala protekcia xakajengo/ čačipengo Rromane minoritetosko. Kava programo či kerel promocia e procesoski pala vazdipe kulturake, sociale thaj politikane gindimaski.
Rromani participacia (lethanipe) ando keripe e projektongo ando fremo RDP-esko si aver briga. O Komiteto pala Sociale thaj Kulturake Čačipa ande piri agorutni observacia pala Espanja phenda e Themenge save si membrura te "džan maj dur thaj te den zor pala aktivitetura save ka phagaven pharipa Rromane populaciaki, o Komiteto maj dur vazda opre kaj si but vasno te ande kava proceso len than vi e Rromane asociacie. Vi von trubun te keren planura thaj implementacia gasave programurengo."51
Sar o RDP astarel love katar berš dži ko berš, godo kerel limito pala keripe e projekturengo pe lungo vrama, so maj dur tradel te keren pes projektura kasko si areslipe numaj te žutin. Jekh evaluacia (numaj jekh ande dešupandž berša) e RDP-eski si agorime thaj voj si pherdi kritikenca.52 E rajni Maria Jose Jimenez Cortiñas, vice prezidento Rromane džuvljikane asociako Adikerando of Vigo, phenda e ERRC rodarenge (researches) kaj e Governoski politika pala e Rroma si "patetiko". Voj vazda opre, "Kava naj socialo politika, kava si numaj aktivitetura save intjaren e Rromen te sajekh roden pala pire xakaja."53
Jekh evaluacia pala Plano si agorime ande maj palune berša. Pe bibaxt, relacia maškar murša thaj džuvlja naj šuvdini andre. Ĺ aj phenel pes kaj naj ni jekh diskusia pala godo sar o programo lel sama pala e džuvlja, vaj vakarel pes pala e kvote katar NGO-ura ande save phenel pes kaj e Rromane džuvlja astarde varesave lačhipa katar varesave projektura. Kava vasno pučipe sar si o trubulipe pala keripe projekturengo pala e džuvlja thaj gender projektura ando fremo RPD-esko naj vazdine opre.
Ande Themesko raporto, O Governo lel sama pala CLARA programo pala e džuvlja "pala o riziko te vareko avel šuvdino pe rig thaj te na integrišil pes ando societato thaj ande butjarimaski zor."54 Jekh katar e grupe pala save kava programo lel sama si džuvlja save si etnikano minoriteto.55 Kava programo kamel te šuvel po butjarimasko marketo thaj šaj žutil e džuvljenge pala phagavipe e diskriminaciako. Vaš odi, sar vi pala RPD, kava programo džal po drom te dikhel pe varesavi grupa sar pe grupa savi si telal o riziko.
O Themesko raporto lel sama vi po Ĺ tarto Plano pala Egalutne Ĺ aipa vaš džuvlja thaj Murša thaj vazdel opre kaj si fundo ares kadale planosko te šuvel pučipe maškar murša thaj džuvlja ande publiko politika.56 Pe bibaxt, kava egalitetosko plano či del varesavi analiza pala Rromani džuvljikani situacia. Vov či del turvinjipe (sugestia) pala varesavi politika vaj programo savo šaj phagavel varesavi diskriminacia thaj aver Rromane džuvljikane pharipa. Sar egzamplo/ misal, Rromane džuvlja našti keren khanči ande relacia pala dinipe sugestiengo sar šaj kerel pes prevencia mamuj violencia/dukhavipe e džuvljengi.
Sar si vi sikadino, thaj sar phenel o RDP, Rromane džuvljan ande Espanja khonik či xatjarel ande relacia lenge pharipenca thaj kade či xatjarel ni o Instituto pala džuvljikane butja thaj aver departmanura pala džuvljikane butja ando fremo autonome komuniteturengo thaj thanutne (lokale) governongo save si kerdine te žutin Rromane džuvljenge. E žutipa save den pes si ande relacia lenge problemurenca vaj kana varesavi džuvlji godo rodel.
Ande relacia kadalesa, si varesave lačhe buxljaripa save si kerdine ande na dumutani vrama. Ĺ tar autonome komunitetura kerde vaj si po drom te keren piro korko Rromano buxljarimasko programo. Andaluziako programo vazdel opre trubulipe pala speciale Rromane džuvljikane planura, Baskiake regionale programura pala "Socialo participacia e Rromengi" vazdel opre gender (murša thaj džuvlja) pučipe, vov intjarel ande peste vi asociative miškipa (movements), marel pes mamuj gender violencia thaj sastipaski edukacia. Vadži/ inke jekh buxljaripe Granadako Forosko Konzilosko III Foroske Kheresko (municipal) Plano pala egaliteto maškar murša thaj džuvlja. Kava intjarel ande peste sekcia kasko anav si "Muškar-kulturaliteto ,Diveziteto (averčhandipe) thaj Butipe (Pluraliteto), Rromane džuvlja thaj džuvljikane imigrantura. 2001-2005 plano si bazirime katar godo so si arakhadino ande rodipa save si kerdine khetane e asociacienca save kamen te arakhen (te keren identifikacia) trubulipa save trubun te aven astardine e planosa.57 Maškar kadale planura šaj dikhel pes kaj von intjaren ande peste Rromane džuvljenge pharipa thaj akava trubul te vazdel pes so maj opre thaj e Rromnja te len than ande lende.
Artiklo 5: Stereotipura ande relacia pala sekso
Violencia/ dukhavipe mamuj Rromane džuvlja
CEDAW komiteto ande piri generalo rekomodacia no. 19 pala violencia mamuj džuvlja phenel:
Si purane gindipa save phenen kaj si e džuvlji telal murš, kaj mamuj džuvlji trubul te kerel pes violencia, vaj te tradel pes te kerel vareso pe zor, te avel dukhadini katar e familia, te avel tradini te prandil pes pe zor. Gasave purane gindipa thaj gasavi praksa šaj dikhen pes vi sar gender violencia sar forma e protekciaki e džuvljengi vaj lengi kontrola. Efekto gasave violenciako/ dukhavimasko po fizikalo vaj mentalo integriteto e džuvljako si linipe lenge egalutnimasko sar vi phagavipe lenge manušikane xakajengo/ čačipengo thaj fundamentale slobodengo.58
Sar e džuvlja peren telal majoritetosko komuniteto, e Rromane džuvlja si subjekto kherutne violenciako. E Rromane džuvlja si butivar but darane kana vakaren pala kava e rodarenca (researchers). E rodara phende kaj si "o pučipe pala gender violencia/ dukhavipe vareso pala soste či vakarel pes (taboo). Varekana jekh džuvlji phenel pire pharipa avere džuvljake. Varekana šaj dikhen pes e kazura kana e džuvljaki dej phenel kaj lako džamutro marda lake čheja."59 Varesave manušnja save die vakaripe (interview) phende piro gindipe kaj bari autonomia Rromane džuvljengo ande edukacia thaj butjaripe kerda vi varesave problemura. Pe jekh rig, but manuša žutin thaj vazden piro vast opre pala džuvljikani autonomia thaj maj bari džuvljikani zor. Pe aver rig varesave murša gele po aver drom thaj kamen te avel len baro autoriteto pe džuvlja.60
Aver vasno faktori si vi than thaj rola Evangelistikane khangirako. Ĺ aj phenel pes kaj baro numbri e Rromengo (dopaš) si membrura (kamen) Evangelistikani khangiri, pal kadi khangiri sikavel vi drom pala kherutno dživdipe. Varesave aktivistura kerde vi kritika mamuj khangiri pala promocia konzervative gindimasko.61 Trubul te phenel pes kaj gasave aktivistura (murša) butivar peren telal droga thaj pimos thaj kaj keren kherutni violencia. Gasavo bilačhipe savo keren e murša o patrijarhato šuvel tele e džuvljen pal e muršen vazdel opre thaj sikavel len sar manušen save protektuin (brakhin) e džuvljan.
Stereotipura pala "bilačhe Rromane murša " thaj komuniteto "mangipe pala kriminalo" kerel baro impakto po drom savo e Rromane džuvlja alosaren ande relacia kherutne violenciasa. E rajni Sara Jiménez, savi si juristo, phenda e ERRC-eske rodarenge (researchers), "Gender violencia dživdinel ande sa kulture, thaj trubul te lel pes sama sar ka phagavel pes kava problemo. Kerdini si vi generalizacia pala bilačhe (violente) Rromane murša."62 Vaš odi e Rromane džuvlja na butivar len sama pala aktivitetura save si sikadine po drom te protektuin pes, vaš odi kaj naj len pakiv ande strukture save si kerdine ando societato kaj si e rasistikane stereotipura mamuj Rroma but buxljardine. Kava užes sikavel o intersekcionaliteto (maškar –sekcionaliteto) thaj maj dur sikavel sar si o genderi (relacia maškar murša thaj džuvlja) xamime rasistikane stereotipurenca, keren pharipa Rromane džuvljenge save si viktimura kherutne violenciako (dukhavimasko). Maj palal e džuvlja ačhen bi dromesko sar te astaren pire čačipa.
Membrura džuvljikane asociaciengo patjan kaj maj anglal e Rromane džuvlja thaj čheja trubun te astaren indepedanto than kaj šaj maladon pes jekh averasa thaj kaj šaj vakaren pala varesave teme. Aver ares savo trubul te astarel pes si trubulipe te kerel pes maj bari ko-oparacia maškar Rromane džuvljikane asociacie thaj mainstream džuvljikane organizacie. Varesave Rromane džuvlja roden te nevljaren pes Rromane asociacie ande save ka astaren than vi terne manuša save maj palal ka participirin ando keripasko-decizjengo proceso. Maj dur von roden than vi ando Instituto pala Džuvljikane Butja thaj Ministeriumo vaš Sociale Butja.
UN Eksperturengo Grupako Raporto sikada kaj "intersekcionalo diskriminacia savi kerel sar rezultato subordinacia kerel maj dur vi konsekvence so dukhavel kodola save si subjekto jekhe formako e diskriminaciako ande relacia rasasa, genderosa vaj aver diskriminaciasa".63 Rodipe (research) po tereno pala Rromane džuvljikane ekspiriance vaš kherutni violencia thaj drom savo alosarde te maren pes mamuj kava pharipe numaj vazdel opre godo so maj anglal phendam. Pe bibaxt, Governoski strategia te opril (kerel protekcia) gender diskriminacia či gindil pala džuvlja save si mambrura agoturne (bilačhe trajoske) grupengo. Sar vi sajekh, but si vasno te lel pes ando gindo intersekcionalo dimenzia e diskriminaciaki, kana kerel pes politika pala gender violencia.
Artiklo 7: Politikano thaj Publiko dživdipe
Participacia Rromane džuvljengo
O Komiteto vazda opre sode si vasno e politikani participacia po drom te vazden pes opre džuvljikane manušikane čačipa. Ande piri rekomodacia no. 23 artiklo 7, o Komiteto phenda kaj:
Kava si ande relacia politikane zorake utilizaciasa, utilizaciasa pala legislativa, utilizacia pala egzektuivo thaj administraciaki zor. Kava termino pučharel sa e aspektura publike administraciako sar vi formulacia thaj implementacia e politikako po maškarnacionalo, nacionalo, regionalo thaj lokalo levelo/ strato. Kava koncepto intjarel ande peste but aspektura pala civilo societato khetane publike thaj lokale konzilonenca thaj aktivitetura e organizaciengi sar si e politikane partie, kin-bikinimaske unie, profesionale vaj industriake asociacie, džuvljikane organizacie, organizacie save si šuvdine ande komunitetura thaj aver organizacie ande relacia pala publiko thaj politikano dživdipe.64
Ande maj palutni vrama, sesa varesave buxljaripa (putarde pes neve droma) vaš politikani participacia Rromane džuvljengo. Sar egzamplo/ misal, Rromni e rajni Carmen Santiago reprezentuisarda Espanjako governo ande Europaki Konziloski Specialo Grupa Pala E Rroma dži kaj Marto 2001-to beršesko, kana pe lako than avile aver manuša andar o governo. Na dumut, aver Rromni savi akharel pes Pilar Heredia avili but paše te alosarel pes ando Espanjako Parlamento. Sar vi sajekh, paša kadala lačhe egzamplura, trubul but te kerel pes po drom te vazdel pes opre Rromani džuvljikani participacia ande sa sektora publikane dživdimasko.
Kritike mamuj Rromane asociacie phenen kaj si len cikni politikani zor so kerel pharipe vi pala Rromnja te keren buti ande politika. O Governo xoxavel Rromane organizacie vaš odi kaj utilizil len numaj te phenel pes kaj varesave sociale servisura butjaren pal čačes na butivar kadale organizacien si šaipe te khelen varesavi vasno politikani rola. Ando jekh vakaripe ERRC-esa, e rajni Pilar Heredia phenda kaj voj patjal kaj avili vrama pala čači politika thaj maj dur phenda kaj si numaj, baro politikanio gindipe thaj participacia, drom te phagaven pes bare problemura thaj te kerel pes varesavo anglunipe (progreso).
But džuvlja save vakarde e ERRC-esa phende sa maj bilačhe pala pire komunitetura kaj naj maj lačhe organizuime sar vi kaj naj len maj baro politikano thaj socialo gindipe, pal aver džuvlja phende kaj Rromane džuvljengo anglunipe /progreso trubul te avel buti Rromane asociaciengo, specialo džuvljikane grupengo. E Situacia Rromane organizaciengo si averčhandi katar regiono dži ka regiono. Sar egzamplo, šaj phenel pes kaj vaš odi kaj ande Andaluzia bešel baro numbri e Rromengo e Rromen si vi maj baro politikano glaso thaj e Rromane organizacien ande kava regiono si lačhe kapacitetura. Ĺ aj phenel pes kaj ando Madrid e Rroma si segreguime (šuvdine po jekh than) pe cikne thana save si marginalizuime so maj dur kerel te naj politikani participacia Rromane organizaciengo. Politikane partie cipin/ thon muj pe Rroma kaj ni roden pala peste politikano than. E politikane partie či len sama pala interesura Rromane komunitetoski thaj či keren promocia pala pozitivo akcia te šuven e Rromen thaj e Rromnjan pe politikani alosarimaski lista/ lil.65
Aver problemo si kaj e asociacie kaski rola si but vasno thaj save si sektori pala sociale aktivitetura, sesa ande bari kriza vaš odi kaj či džangle so si lengo drom. Pe aver rig džuvljikane asociacie si but vasno thaj na dumutano, terne beršengo fenomeno vaj vi len si bare pharipa. But organizacie phende kaj si len pharipa vi godolese kaj phares šaj astaren love katar o governo vaš odi kaj aver maj bare organizacie (maj profesionale) astaren sajekh love thaj kade sikaven pes anglal manuša thaj anglal governo sar šerutno Rromano reprezentanto. Cikne organizacie den but lačho serviso vaj but si phares te khelen varesavi vasno rola ande politikane aktivitetura vaj ande promocia Rromane džuvljikane slobodengo kana našti astaren love.
Barvalipe thaj lačhipe Rromane participaciako našti dikhel pes te na dikhel pes vi rola Evangelikane miškipasko (movement).66 Sar si phendino maj anglal, gindil pes kaj 50 % Rromane populaciako si Evangelistura. Sikavne manuša thaj asociake reprezentantura gindin kaj e khangiri či kamel te žutil but po drom te e Rromane džuvlja astaren piro than ande politika.67 Pe jekh rig, von phende e khangiri, thaj lake aktivitetura, del nevo drom pala Rromane Komunitetoske spirituale thaj sociale trubulipa thaj del e džuvljange te aven indepedante ando societato. Vaj pe aver rig, kava si jekh purano thaj konzervativo miškipe savo vazdel opre purano džuvljikano than ande familia thaj societato thaj kade vazdel opre godo so sasa maj anglal (status quo). Sar egzamplo/ misal, evangelistikani khangiri phenel kaj numaj e murša trubun te aven rašaja. Sesa varesave nevipa thaj neve gindipa, kana varesave rašaja lie te žutin varesave kazura kaj sesa phagardine džuvljikane xakaja, sar e edukacia pala cikne čheja vaj treningura pala butjaripe.
Maj palal, šaj phenas kaj e Espanjako dujto Nacionalo Akciako Plano pala phagavipe sociale ekskluziako intjarel ande peste droma pala promocia e edukaciaki, sastipaske protekciaki thaj butjarimaski vaj naj drom pala promocia Rromane politikane participaciaki sar vi Rromane džuvljengi.
Artiklo 10: Edukacia
Edukacia Rromane čhejangi thaj džuvljangi
Ande Themesko raporto, Espanjako governo dia data (informacie) pala edukacia savi si disegreguime ande relacia pala sekso (si o manuš muršvaj džuvlji).68 Ande kava raporto si phendino kaj si akana maj baro procento e Rromane džuvljengo save agorisarde edukacia, pe sa e stratura/ levelura.69 Sar vi sajekh, kana naj data ande relacia pala etniciteto, našti užes dikhel pes save čheja thaj džuvlja, save si membrura marginalizuime grupengo, sar Rroma, dži kaj aresle ande edukaciako sistemo.
Rromane čhavorre, vi akana našti astaren egalutne šaipe sar aver čhavorre ando edukaciako sistemo. Ande maj palutne berša, sa maj but na-Rromane dada the deja či kamen te muken pire čhavorren khetane ande škola thaj ando klaso Rromane čhavorrenca.70 Ando jekh gasavo incidento, savo si but sikadino ande Espanjake media, e žurnalistura katar Tele Madrid, privato TV stancia ande Espanja, kerde jekh testo ande xurdelina (kindergartens) kade kaj garade video-kamere (kava mukel o zakono ande Espanja), po drom te sikaven diskriminacia kana e čhavorre trubun te muken pes ande gasave institucie.Manuš savo kerda buti ande xurdelina turvinjisarda (dia adveto) jekhe žurnalisto sar te putarel xurdelin pal te na mukel andre e Rromane čhavorren. Kava manuš zurales sikada e žurnalisto, savo phenda kaj si manuš savo kamel te putarel xurdelin/ kindergarten, te na mukel "Rromane čhavorren/ Gypsy children" vaj te godo kerelas sigo, phenda kava manuš, e xurdelin (kindergarten) ka avel pherdo e Rromenca. Sar o žurnalisto sa kava vazda opre e kamerasa, maj dur šaj dikhel pes sar o administratori turvinjil e žurnalisto te na kerel diskriminacia savi šaj dikhel pes, važ odi kaj si godo ilegalo, vaj trubul te šuvel Rromane čhavorren pe adžukarimaski lista, dži kaj lenge dada thaj deja či len pire čhavorren po aver than (xurdelin).71
Ĺ aj dikhel pes kaj varesave edukaciake prgramura, kasko ares si te vazden opre/ keren promocia e edukaciaki, socialo integracia, šaj indjaren vi ande segregacia Rromane čhavorrengi baripe e stereotipurengo mamuj Rromane komunitetura. Sar egzamplo, ande 1980-to berš, Madrid Autnomo komuniteto, lia te kerel edukaciako programo pala čhavorre saven si problemura. Ando Decembri 1999-to berš opaš studentura ande kadi škola sesa Rromane čhavorre. E rodipa save si kerdine sikaven kaj si tendencia te šuven pes a priori Rromane čhavorre ande gasave edukaciake programura dži kaj džan ande škole. O rodipe maj dur sikavel sar kava programio žutisarda te vazden pes opre bilačhe gindipa pala Rromane čhavorrengi motivacia te džan ande škole. Katar 299 Rromane studentura save gele ande Bari Madrideski škola, ando decembri 1999-to berš, 168 sesa ande speciale kompenzatore programura so užes sikavel sar kerel pes segregacia.72
EUMAP-esko raporto sikavel kaj maj palal deso si kerdini abolicia e školengo pala Rromane čhavorre ando 1986-to berš, vazda pes opre nevi tendencia pala segregacia: publike škole lie te keren pes paša Rromane komunitetura thaj ande gasave škole džan numaj Rromane čhavorre, gadžikane dada thaj deja lie te cirden avri pire čhavorren andar škole kaj džan vi e Rromane čhavorre.73 Maškarthemutne monitoringoske organura sar UN Komiteto pala Phagavipe Rasistikane Diskriminaciako, UN Komiteto pala Čhavorrenge čačipa / xakaja thaj Europaki Komisia mamuj rasizmo thaj na-Tolerancia kerde intervencia pala kava problemo ande Espanja so maj dur trada e Espanjake Governo te kerel varesave aktivitetura sar si keripe edukaciake komisiako ande savo ka bešen Rromane civile societatoske organizacie thaj publike butjarne thaj te len sama sar vi te keren evaluacia pala aktivitetura save keren pes po drom te kerel pes promocia e disegregaciaki.74
Maj palutne rodipa save kerda e Fundación del Secretariado General Gitano (FSGG)75 sikaven kaj but baro numbri Rromane čhavorrengo thaj čhejango ande Espanja džan te astaren maj cikni edukacia (katar 6 dži kaj 12 berša). Sar vi sajekh, naj kade baro numbri e Rromane studenturengo save džan ande maškarutne škole. Maj cikno si o numbri e Rromane studenturengo save agorin maj bare škole. Si vi bari procento e Rromane čhavorrengo save či džan ande škole (sar phenel o ECRI-esko dujto raporto 70% Rromane čhavorrengo, saven si maj but deso 14 berša či džal ande škole pal pala Rromane čheja saven si maj but 14 90% či džal ande škole).76
Aver raporto savo si sigo kerdino77 sikavel kaj si but eksplanacie sostar e Rromane čhavorre thaj čheja či džan ande škole. Jekh eksplanacia si kaj e Rromane familie maj but len sama pala Rromane čheja kana von pheren maj but deso 14 berša (kana den ande adolescencia). But Rroma save die interview (vakaripe) phende kaj bari sloboda savi si dindi studenturenge ande maškarutni škola šaj phagavel "pakiv" Rromane čhejangi.78 Ĺ kolaki edukacia si jekh tereno kaj familijake mangipa thaj kamipa xamin pes gender problemosa .Sar phenda jekh sikavno manuš, kana si e familia cikno socialo statusi, atunči procento e čhavorrengo thaj e čhejango save džan ande škole si egalutno vaj kana si e familie barvale atunči von len sama pe pire čheja thaj či muken len te džan ande škole.79
Sar phenen varesave Rromane asociacie, numbri e Rromengo save agorin univerirtetoski edukacia si trujal 500.Fondacia savi akharel pes "Fundación Secretariado General Gitano" (FSGG) kerel programo savo akharel pes "Dinipe zorako pala Rromane studentura te agorin maškarutne škole thaj Univerzitetura." O programo del vi pedagogikano vi lovengo žutipe pala Rromane studentura po drom te del len zor pala univerzitetoski edukacia. Vi kaj naj kava programo pala lende, vov del but lačhipa Rromane džuvljange.
Aver lačho modeli pala dinipe zorako Rromane edukaciako sasa kerdino ande Barcelona katar Fundación Pere Closa. O programo "Siklavipen Savorença" ("Edukacia svakonese") del šaipe rromane studenturenge te keren varesavi tranzicia katar cikni ande maškarutni edukacia. E manuša save kerde kava projekto kerde buti vi e Rromane čhavorrenca, lenge familienca thaj e manušenca andar e škole. Edukaciake, kulturake thaj sociale aktivitetura sesa organizuime ando fremo e programesko. Baro numbri e studenturengo savo dia ande kava programo si inke/ vadži ande sekundaro edukacia thaj svako berš sa maj but studentura astaren than/ participacia.
Ande piro dujto Nacionalo Akciako Plano pala socialo inkluzia, Espanjako Governo sikada piro kamipe/ mangipe te kerel promocia pala edukacia e Rromengi pe sa levelura katar cikni škola dži kaj univerziteto. Espanjako governo specialo vazda opre kaj kamel te lel sama pala Rromane džuvlja thaj vi maškar lende te kerel promocia pala edukacia.80 Ĺ aj phenel pes kaj si kava mangipe Espanjake governosko, lačho. Te astarel pes kava areslipe trubul te keren pes varesave aktivitetura. Ande relacia kadalesa, o governo thaj autonomo komuniteto trubun te keren decizji, pala šaipe te keren kopia pala modelura andar aver Espanjake regionura save si lačhe. O Instituto pala džuvljikane butja thaj džuvljikane butjengo departmano ando fremo autonome komunitetongo trubun te keren buti khetane Rromane džuvljikane organizacienca te buxljaren projektura save vazden opre edukacia Rromane čhejengo thaj e džuvljengo pe sa levelura.
Artiklo 11: Butjaripe
Rromane džuvljango astaripe butjarimaske thanesko
E Informacie (data) dinde ando Themesko raporto pala Rromane džuvljango astaripe butjarimaske thanesko naj disegreguime ande relacia etnicitetosa. Vaš odi naj šaipe te užes dikhel pes sode Rromnja astarde butjarimasko than. Baro numbri Rromane muršengo thaj džuvljengo butjaren ande na-formalo ekonomia, sar bikinara pe vulica, farmera, servantura (žutora) ande khera, sastrara etc. Trujal 40% Rromane populaciako si aktivo (kerel buti) pe kava tereno. Aver gendura/ numbri sikaven kaj maškar 50-80% keren buti sar bikinara pe vulica, sar manuša save kiden melalipe katar vulica, sar manuša save keren katar vrama dži pe vrama buti pe vulica; 10-15% keren buti ande industria pala keripe e kherengo pal e džuvlja xosen e khera vaj žutin ando kher. Cikni numaj vasno grupa si vi e Rroma (5-15%) save keren buti sar bikinara purane antikvitonengo, si len lenge bikinimaske marketura, artistura, muzičara/ bašalara thaj si vi cikno numbri e profesionalcurengo.81 Si cikno numbri e Rromengo save butjaren purane butja sar korpara, kovača vaj grastenge kin-bikinara.
Rodipe (research) andar Autonomo Komuniteto e Valensiako del varesave specifike data (informacie) pala butjarimasko statuso e Rromengo.82 Aktivo populacia ačhel pe 55%, lendar 42% keren buti thaj 17% či keren buti. Katar kodola save keren buti, 23% astaren varesavi buti vi pe vrama (sezona), thaj numaj 12% zurales butjaren, 21% e džuvljengo phenen pala peste kaj si kherenge džuvlja.
E Rroma po berš astaren efta drom maj cerra love deso aver manuša andar e Valencia.
56% e muršengo saven si 16 berša thaj maj but katar 28% e džuvljengo si butjarne save astaren love po djes pal 65% potencialo aktive džuvljen naj varesavi egzakto pokinimaski buti. (33% ando muršikano kazo). Ande relacia pala butjarimaske šaipa (kondicie), majoriteto e manušengo save si pokindine po djes (wage earners) naj butjarimasko kontrakto thaj numaj 19% astaren zurali buti. Dži kaj 70% korko-butjarimaske Rromengo či astarde Governoske taksake licence pala buti.
Ande relacia pala butjarimaski satisfakcia, 56% si "na but" vaj "na absoluto" lošale pire butjasa, 75% kamen te pharuven piri buti te godo šaj. Kodola save kamen te pharuven e buti phenen kaj si len trin pharipa:
Khonik či del buti: 34%
Diskriminacia: 31%
Naj treningo: 30%
65% Rromane džuvljengo save si potencialo aktive či keren varesave ekonomikane aktivitetura, komparacia e numaj 33% Rromane muršengo. Kana si pučinde si lošale pire situaciasa 1.6% sesa "but lošale", 8% "varesar lošale", 25% "naj len aver drom", 27% čače "naj lošale", thaj 36% "naj absoluto lošale". 74% kadale džuvljango kamen te participirin ande ekonomikane aktivitetura, thaj 92% xatjaren kaj si len talentura te godo keren.
Ando Themesko raporto si cikno džanglipe katar impakto diskriminaciako ande relacia pala Rromane džuvljango astaripe butjarimaske thanesko. Fokuso pala trening programura, workshopura thaj seminara pala džuvlja vazdel opre o gindipe kaj džuvljengo maj cikno butjarimasko procento si rezultato bilačhe edukaciako.83 O themesko raporto intjarel ande peste varesave reference andar dumutani vrama ande relacia diskriminaciasa pe baza e seksoski (si o manuš murš vaj džuvlji) vaj impakto stereotipurengo vaš gender
