Sa po aver than: Anti-Ciganizmo ande Franca
01 February 2006
The following is a summary in Romani of the ERRC Country Report on the situation of Gypsies, Travellers and Roma in France "Always Somewhere Else: Anti-Gypsyism in France" published in December 2005
1. Ander
Khatar 2003, o Evropako Centro Pala Romane Xakaja/Ćaćimata phandlas pe te kerel zuralo monitoring pala Ciganongi, Phirutnengi taj Rromane migrantongi situacia ande Franca. Kado rodipe sikavela, ke e Ciganongi, Phirutnengi taj e Rromane migrantongi situacia areslas pe kriza ande palutne berśa. Dźikaj e Franca na pindźarel e minoriteten/ciknimatan, na pindźarela pe e Ciganikane taj Phirutne jekhetanimatangi identiteta taj śajimata, kaj te śaj griźin taj te inkeren pengi kultura, tradicia, trajosko/źivotosko drom taj e aver anglune kotora penge identitetako. But śel milă Ciganura taj Phirutne, kajso e francikane themutnenge aba but śele berśende dela pe, kadalenge na dela pe e egalone griźimasko fundamentalo ćaćipe taj butivar astarena lendar palpale taj hatărena/halŏvena hamisaripe maśkar penge civilone, politikalone, socialone, ekonomikane taj kulturikane ćaćimata. Aba dolmut/ćirla si von tel-e zòr e thamănge, politikonge taj praktikenge so resena pe lengo kontrolo, represia, ekskluzia taj bilaripe/assimilacia, taj kado efektuila sako aspekto ande lengo sako-dĭvesutno trajo. Akanutnes but thamă/zakonura sa ćhinde e droma e ciganonge taj phirutnenge te śaj astaren penge identitetake klidune kotora, taj von jekhvareste si o legalo ćaćikanipe e rasistone thanutne funkcionaronge te vazden represivo taj drakonikani mezúra, so aresena – taj vi tradena maj dur – pe ciganengo taj phirutnengo phandavipe sadekh khatar sa e kotora e francikane publikane trajoske taj sevimatange/servizonge.
Bute romen taj phirutnen naśavena khatar jekh fòrosko raipe dźi k-o aver, taj kodoleske naśtik te aćhaven nići pe cikni perioda, soske pe sila pe zòr ćhudena len khatar e thana kajso beśena. Maj but francikani territòria ćaćimaste si phandle angla ciganura taj phirutne, nadikh e nasvalimaske, melale taj phandade thana so si garade miśto angla avere beśutnenge jakha. Kadi situacia aděs si but dramatiko, kodolestar baro gin e ciganengo thaj phirutnengo patăla, ke e raimasko sa o apparato si mamuj lende, kaj te śaj mujalden a maj bare kotora lenge kulturako, vaj maj feder śaj kodolestar, ke kamena te phanden len zòratar khatar sa o francikano dostipe/societeta.
Sa kadă, e unĭ milă rromane migrantura pe francikani phuv aresena bi-manuśikane taj kafka-ikane politikura, so maj anglal rodela te naśavel sa e rromen khatar e Franca. Von beśena ande ćorrivane slum krujalimata taj maj butivar ćhudena len khatar e traśorne lagera taj khera kajso e rroma beśena bi-permisiako, naśavena len dźi kaj aver forosko raipe khatarso pale naśavdŏna. Avral kadala butivar astarena sila zór, azbavipe taj neglekcia taj kodolestar śaj te dikhel pe, ke lenge ćaćimata pharravena pe zurales sadekh ande sa e trajoske umala.
Pe avere vasteste naj seriozo publiko diskusia so dźala pala ciganura, phirutne taj rromane migrantura. O efekto kadale zordimatango astarde kadale averikane administraciendar sas, ke o rasikano pustisaripe mamuj e ciganura, phirutne taj romane migrantura ande Franca bares zurajlas, pe aver rig jekhvareste sa khoslas lenge patĭvale integraciake seriozna śajimata, so sas te dźan pala maśkarthemutne manuśikane xakajenge thamă kajso vi e Franca si phandadi. Nivar na dine palpale miśto e anti-ciganistikane rasizmoske ande Franca, taj lesko publiko sikavipe kerdĭlas sako dĭvesutno taj siklo aćhar so skepisajvela pe e sankciake sa e formendar. Akana arakhela pe e mamuj-ciganizmoske taj phirutnenge diskusiaki darutni klima kajso dela pe phuterdo than e anglikrisimatange/stereotiponge sar lengo śajutno bezexaripe, rodena illegalone droma te arakhen pokin/poćin, von si strene manuś, naj len higenia taj naj len patĭv karing o dostĭpe. E politikake aktora dena dumo kasave rasistikane vakerimaske pe sako nivelo, taj kodo butivar arakhela pe pe thanutno/lokalo nivelo ande diskusie te keren pe aćhavimaske/tordărimaske thana e phirutnenge. E śerutne na informuin e populacia pala phirutnenge taj ciganonge legitim ćaćimata – so si sigurardo ande Francikani thami
E problemongo kidipe so arakhlas o ERRC ande Franca ande pesqo rodipe śaj te ginaven/drabaren telal:
1.1. Dujto Klasake Themutne: E phirutne taj e ciganura na barrabarr astarena penge Bazikane, Civilone taj Politikane Ćaćimata/xakaja
E Franca si pre-pindźardi sar e vuna taj o lurdo e moderne demokraciako taj individualone xakajengo taj slobodiako, dźi kaj but śel milă francikane themutnenge fundamentalo civilone taj politikane xakaja bares azbavena pe, taj kado nići agordel ći ande varesavo protesto, taj na te liparas o publikano vazdipe kajso provokuisajle e Francikane Republikake anglune fundacie. Baro kotor kodole manuśengo ande kala azbavimata si e ciganura taj phirutne, so sikavela, ke von si rasistikane azbavimata ande pengo xaraktero. E dźene kas naj fiks khera vaj beśimaske thana, taj kajso beśena ande vurdona, trejlera vaj aver miśkimaski vatra (maj but lendar si ciganura taj phirutne) musaj te arakhel pe lende special phirimaske dokumentura. Maśkar e phirimaske dokumentura arakhena pe aver kategorie, taj sako sikavela aver nivelo pe policiako kontrolo. Dźene ko naśtik te den evidenca pala penge profesionalone aktivimata vaj regularo potĭn, musaj te nevăren penge phirimaske lila (phirimaske karta) kaj e policiako aćhavdin vaj k-e gendarmery sako trinto ćhon/masek. Dźene ko naśtik te sikaven penge phirimaske/cirkulaciake lila vaj ko naśtik te den len angle pe nevăripe śaj te astaren krisarimaske sankcie, śaj lovenge no vi śaj te phanden len.
E manuśa kas si kodola phirimaske lila numaj śaj te astaren pengo alosarimasko /votosarimasko ćaćipe, kana si pherde e trine berśengi perioda e “paśaldinimaski” k-o alome foro. Aver francikane themutne śaj te len kotor ande alosaripe kana pheren e śove ćhonengi beśutnimaski perioda kaj varesavo lokalo raipe. Specialo programura kerena pe e manuśenge bikhereske ko na beśena ande “vurdona, trejlera vaj aver miśkimaski vatra” ko pale śaj te alon pheren e śove ćhonengi perioda, kajso si phandle kaj varesavo foro vaj gav.
E manuśengo gin kas si phirimaske lila “paśaldine” k-e varesavo foro vaj gav naśtik te pherel (nadikh varesave non-standardone situacie) 3% e saste populaciako ando gav vaj foro. Soske von musaj te votosaren ande pengo foro vaj gav paśaldinimasko, kodolestar but ciganura taj phirutne kas si kodola phirimaske lila naśtik te alon penge phiravnes ko brakhelas/ferisarelas/arakhelas lenge intereson, ke von naśtik te keren maj but sar 3% e alosarne dźenengo. Duredereste, e ciganura taj e phirutne si phandle khatar e politikane kotorlinimaske/participaciake aver forme. E funkcionara butivar na vakerena lenca vorta/direkt, vi kana e problemura si maj anglal ande publikosko gindo pala phirutne taj ciganura vorta. Generalo feder boldena pe karing “maśkarne”, ko pala lengo gindo dźanena taj hatărena/halŏvena paśa “ciganura”. Vi kana kerena pe e konzultativone institucie kaj te keren pe kadala habisti/na ćaće konzultacie (sar e Departamentoske Konzultativone Komisie pala Phirutne so kerela pe ando sako Francikano Departamento), e phirutne taj e ciganura ando sako vaj sadekh ando sako suro/kejzo/situacia numaj cerra/xari dźene śaj te beśen pe komisie vaj lengo baś/glaso/hango numaj cerra pharipe inkerel.
1.2. Atako mamuj Trajosko Drom: Thamă, Politika taj Praktike pala phirutnengo taj ciganengo phirutnipe, aćhavipe taj pala lenge trajoske krujalimata:
E ciganura taj e phirutne naśtisaren te beśen pe maj baro kotor e Francikane phuvako. E zakonura ande but thamă so sas adaptuime akana efektivo phenena ke e ciganura naśtik te beśen pe Francake phuvako maj baro kotor. Kadala si special: Artiklo 9 po Thami numero 2000-614 khatar 5 Źulaj 2000 pala Phirutnengo Xulajaripe taj Beśutnipe (“Thami Besson”); i Thami khatar 18 Tirdaraj (3to ćhon/masek) 2003 pala Andralutni Sekuriteta (“Sekuritetaki Thami); taj Thami numero 2003-210 khatar 1 Avgusto 2003 pala Foronge Raimaski Orientacia taj Planuipe taj pala Forongo Nevăripe (“Thami Borloo”).
Artiklo 9 ande Thami Besson vazdela pharo kikidipe, kajso e ciganura taj e phirutne naśtik te aćhaven avral e indikuime thana, numaj ande nesave but specifikone situacie. Sa kade, but foroske raimata na dikhen pengo godorvalipe/obligacia pala Thami pe foronge raimata kas si buteder desar 5000 beśne te keren jekh “aćhavimasko than” e phirutnenge te śaj beśen pe varesavi vrama okhote, e raimata na vazdine kasave thana. Akanutne estimacie ćhuvena o numero e ekzistuime aćhavimaske thanengo karing 6000, dźi kaj patăna ke maj cerra 35 000 sas te aven. Andral e 6000 so arakhena pe, maj cerra desar lengi dopaś aresen e legalone aźukarimatan so si pala infrastrukturaki taj krujalimaski adekvacia.
E Sekuritetaki Thami so sas adoptuime ande Franca ande Tirdaraj 2003 inkerel jekh kotor – k-o Artiklo 53 – so krisarel e ciganon taj e phirutnen ko zumavena penge kulturako fundamentalo aspekto: phirutnipe. Kado artiklo phenela, ke kodo si kriminalo akcia, kana jekh grupa kamel te parkuil/aćhavel vi pe skurto vrama pe varesavo than, kaj kamen beśen:
- Pe jekh phuv so si e foroske raimasko so pasuil kaj peske phandlimata karing e Departamentalo Plano dźamavdo pala Besson Thami;
- Pe jekh phuv so si varesave thanutne raimasko taj so naj ande Departamentalo Plano (kade e maj but forura kajso si maj cerra sar 5000 beśutne vaj si vi forura maj but sar 5000 dźenenca taj von naj inkerde ando Plano);
- Vaj pe varesavo aver phuv (privato, themesko, regionalo, departamentalo), kajso naśtik te sikavel pe evidenca pe permisia te beśen pe phuv, vaj o manuś kon las o ćaćipe te labărel i phuv naśtik te sikaven i permisia.
Krisa pe oprune legalone phagerimata si pre-phare: śov ćhon phandlipe, vaj 3750 Euro sar lovengi kris taj vi śaj te len a manuśestar o tradimasko lil śaj dźi pe trin berś.
I Thami Borloo kerdas jekh lista biś-taj-efta francikane foronca kajso maj cerra sar 20,000 dźene beśena, kajso e ciganura taj phirutne śaj te aćhaven pe varesavi vrama. But kadale bare francikane forondar si thana kajso e ciganonge taj phirutnenge but generacie beśenas taj kajso si len śaj familiake, socialone vaj profesionalone/butăke phandlimata.
Ćaćimaste e thana kaj so śaj te aćhaven e ciganura penge miśkimaske khera pe maj skurtone vaj pe maj lungone periodura si butenca maj cerra desar kadala legalone limitacie sikavena. Ćaćipnasa na numaj jekhe thaneske varesave kotora si phandle angla ciganura, no sadekh o sasto than, nadikh thana kajso sig śaj te nasvajven vaj na dićona. Butivar naśavena e familien khatar e thana kajso aćhaven, unĭvar si te traden děsenca/dĭvesenca anglalso śaj te aćhon varekaj, taj kadala thana si pre dur khatar e thana kajso trubunas te aven.
E phirutnengo taj ciganengo palpaldipe pala illegalone evikcie ćorrardŏla khatar e francikane kriselinako bilaćho registero te davavel patĭv e phirutnenge taj ciganonge fundamentalone ćaćimatange. O ERRC kidas jekhetane empiriake dimasberśa/adatura/podatke ande pesko rodipe so kerdas karing kado Themesko Raporto, taj kodo sikavela ke e francikane kriselina banges krisaren taj na resena penge legalone godorvalimata te śaj den than e phirutnenge taj ciganonge te aćhaven. Duredereste, e phirutnengo taj ciganengo angluno ćaćipe sar o vortome aśunipe taj e opoziciaki procedura si butivar phaglo khatar e pindźardi “mangipe procedura” so phutrela drom e krisitoreske te del avri jekh decizia bizo te śunel e dźenen pe aver rig.
E phirutne taj ciganura ko kamena te kinen penge simadĭ maladŏna bare pharimatenca specifiko misto “pre-empcia” kerdi lokalone funkcionarondar opral lengo kinipe – kodo si akcia so blokkuil e tranzakcia. Von beśena maj dur e dàrasa, ke naśaven len khatar o than kajso aćhon misto e but francikane thamă taj regulacie so bàres limitisaren e territoria pe soste e karavanura śaj aćhon legal, vi pe privatone phuva, taj kodo butivar ćhivela pre phare krujalimata pe e uně linimaske śajimata.
1. 3. Adekvatone Beśutnimasko Palpale Inkeripe e Phirutnendar taj Ciganondar
E ciganura taj e phirutne hatărena pharo azbavipe ande pengo ćaćipe te avel len adekvato beśutnipe naj vastno lengo trajosko drom – kado kerela pe vi kana nomadiko vaj beślo si; naj vastno nići von te beśen pe oficialone aćhavimaske thana vaj pe pengi phuv; naj importanto von te si barvale taj len penge śukara khera vaj te si pre-ćorre taj te rodena socialo źutipe francikane kancellariendar. O fakto, ke von avena khatar jekh specifiko etniciteta, aćhol butivar korkorro e vorba e kancellarienge, kaj ći dena e phirutnen taj ciganon adekvato beśutnipe.
E uně thana kajso e familie śaj te aćhon generalo si but telal e standardura vaj patĭvipe. E aćhavimaske thana si vorta ulavde/segreguime khatar e lokalone populaciake aver dźene. Von generalo beśena so dur so śaj khatar e normal beśimaske thana taj pe foronge raimaski maj durutni granica. Pe varesave thana e phirutnengo taj e ciganengo fizikalo segregacia kerel pe ćikale plajenca so krujal lela o aćhavimasko than, taj kade fizikalo ćhinen len khatar e krujalimata. E aćhavimaske thana sistematikalo si ćhivde/śute paśa gunujenge plaja, than kajso griźin pala gunuja, fabrika so nasvalarel vaj pollucia kerel, pe motorenge vaj cirdenge/vozonge/trenonge drom, butivar tela sirma bare rundźetosa/ kurrentosa/strujasa/armosa. Maj butivar kadala aćhavimaske thana seravena pe phandlimaske thana desar pe beśimaske. Kado efekto lela pe e manuśeske khatar kadale thanengo fizikalo vazdipe taj khatar o beśutnengo regularo kontrolo.
Vadźe/inke/mek opral, e ciganura taj phirutne ando them, ko beśena pe phuv so si lengi, butivar inkerena lender palpale o paji, rundźeto/elektrika taj gunujesko ingeripe, vi kana si pre-nasvale dźene vaj ćhavorre ko beśena po than.
Nesave maj ćorre taj maj marginalizuime ciganura taj phirutne beśenas ande slum-ikane krujalimata bute deśe berśenca pe thana kaj e funkcionara toleruisarde len. Garadindos khatar e populaciake aver dźene taj total xasarindos e bazikane infrastrukturatar (sar o paji, rundź taj gunujesko ingeripe), kadala manuśa butivar si avri ćhivde/ćhute e krujalimaske darake, soske paśe arakhena pes e gunujenge plaja, thana kajso griźin e gunuja taj e fabrike so melaren o nem/lufto/ajero. Te dźana pe kadal mahala/kvartela, śaj lel pe i impresia ke o manuś dźala khatar o jekhto sundal/luma/sveto ando trinto sundal ande unĭ minutura.
E ciganonge taj phirutnenge diskriminaciake taj segregaciake forme si buhlarde kana dikhela pes pe e socialone kherango uźul-linipe/vundźile-linipe so si e dźenenge cerra lovenca (buśola pes “HLM”), dźikaj e themesko zakono prohibitisarel eksplicito kasavi diskriminacia.
1. 4. Diskriminativo taj Azbavimasko phiravipe e thamărarne/zakonoske śingalendar taj kriselinake funkcionarondar:
Atakura khatar e śingale si regularo xaraktero ando trajo e francikane phirutnengo taj ciganengo. E śingale maj butivar avena but dźene, si lende marimaski rovli taj na murdarimaske puśke. E naśavimata pe sila, so si kerde sistematiko taj regularo, lena e forma e marimatango. Paśal, kana e śingale rodena varekas, kontroluil vaj arrestuil varekas maśkar kaste si jekh cigano vaj phirutno, atunći/posle/atoska von dźana pe sa e beśutne e thaneske sistematiko taj na numaj e individualone bidasles atakuin. Ande kala atakura policiako azbavipe butivar inkerel dźungali vorba (maśkar lende rasistikane), degradimaski griźa taj rumusarena vi lenge bută so kinde lovendar e ciganura taj phirutne. Unĭvar labărena vi puśke ando traśorno drom taj vi marena dźenen fizikalo.
E phirutne taj ciganura xana diskriminaciaki dukh vi khatar e kriselinake kancellarie. Maj butivar inkerena len ando phandlipe anglal so inkerel pes i kris ande rodimaski faza taj tel-i kris, taj dićola ke maj butivar inkeren len ando phandlipe angla krisa sar e gadźen (na-romen). But dźene vakerena ke e krisa so phagena opral e ciganura si bi-vortimasko maj lungone sar e krisa so phagrena pe opral e gadźe.
1.5. Diskriminacia pe Socialone taj Publikone Sevimatango Pàśeresipe:
Śel milă ciganura taj phirutne si phandle avri e socialone aźutimaske but averikane formendar so śaj te aresen e francikane themutne te śaj den len zor te len kher uźule vaj te arakhen penge beśimasko than, soske e karavanura naj pindźarde sar beśutnimaski forma. E phirutne taj e ciganura unĭvar musaj te bolden pe karing parallel instituciengi drakhin so si numaj vaś lenge, kaj te śaj te len varesavo socialo aźutipe soske e themeske agenture naśtik vaj ći kamena te seven/servizuin len.
E phirutne taj e ciganura butivar naśtik te den ande publikane thana, sar ande najttklubura, barura, magazinura/bolci/balame vaj restauracie. Ći e sekurarimaske firme na sevena len butivar. Dźi kaj si zakono so krisarel e diskriminacia pala simadăngo taj sevimatango dinipe, o ERRC ći dźanela nisavo suro, kajso dine sankcia, kana varesave phirutnes vaj ciganos na sevde.
1.6. Diskriminacia pe aresipe k-e bută
But ciganura taj phirutne kerena love andar butăke forme so phandena pen e
phirutnipnasa. E thamă, politika taj e lokalone funkcionarenge akcie zurales phararen e ciganonge taj e phirutnenge te śaj aćhaven penge karavanura, vi pe skurto vrama ande majbut foronge raimata ande Franca, taj kodo dela pre-pagubaslo/bilaćho efekto pe lengo śajipe te keren butĭ. Avral kodo, ande palutne dekada, e regulaciengo efekto sas, ke diskriminuisarde vi e bută so von jekhetane zumavenas te keren, taj kodolestar e ciganura taj e phirutne naśtik te keren love ando kodo drom, so von alosarde. E phirutne taj e ciganura aresen pe diskriminaciasa, kana si vorba pala bută pokinasa, kajso dela pe lenge butĭ kajso si baro riziko pala lengo sastipe.
1.7. Phageripe e ćaćimasko k-e siklaripe maśkar e phirutne taj ciganikane ćhavorra:
E kotorlinimaske nivelura pala phirutne taj ciganikane ćhavorra si but telal, but ćhavorra na phiren k-i śkola taj but dźene lendar ternes peravdŏna latar. Si bare brigako, ke cikno gin e ciganikane taj phirutne ćhavorrengo opral e deśuduj berśa phirena ande śkola taj sa maj cikno gin si kaj śaj te pherel e maśkaruni śkola. Maj dureste, vi kana phiren ande śkola, e ciganura taj e phirutne numaj but telutne standardosko siklaripe śaj te len, butivar na siklaren len te ginaven/drabaren taj te lekhaven/ramon. Misto regularone naśavimata khatar pengo beśthan si pre phareste e phirutnenge taj e ciganonge te bićhaven penge ćhavorren ande śkola. Foronge śerutne van śkolake direktora butivar na dena drom e ćhavorrenge te phiren ande śkola, dźi kaj si len legalo ćaćipe taj obligacia te phiren. E segreguime siklarimaske averikane forme si e realiteta bute phirutne taj ciganikane ćhavorrenge, kasave si e segreguime śkole, śegreguime klasura, mobilo śkolake kotora. Kadi situacia butivar agordŏla, soske naj nisavo fleksibilizmo taj “phurt” programura ande gadźikane śkolange sistemura taj naj adekvato adaptacia k-e phirutnenge specialone trebalimata (sar te kerel pe jekh efektivo sistema te rekorduil pe taj te molarel pe e ćhavorrengo śkolaripe ko phirena kaj te śaj dźan maj dur penge śkolara pe jekh vatra pe kaver). Prebute phirutne taj ciganikane ćhavorren bićhavena ande “Aplikuime Generalo taj Profesionalo Siklaripe” (“SEGPA”) maśkarune śkole so dena specifiko siklaripe e ćhavorrenge ko naśti te siklŏn miśto misto socialo, kulturikane vaj intelektualone kauze/aćha.
E duśle principlura ramome ando Cirkular No. 2002-101 pe 25 Grastornaj 2002 pe “Phirutne ćhavorrengo taj na-beśle familiengo śkolaripe” aresen te vazden e ciganikane taj phirutne ćhavorrengo kotorlinipe ande francikani siklăripnaski sistema. Kadala principlura aćhile simbolikane patuma/pasura/krokura taj naj ćaćikane. Innovativoen iniciativure aćhon maj butivar pe lokalo nivelo taj e centralizuime koordinacia naśtik te arakhel pe.
1. 8. Thami Mamuj Diskriminacia
Ande palutne berśa, kaj te del pe palpale pe Evropake progresura, line pe patuma te
anaven jekh nevi thami mamuj e diskriminacia taj te laćhardŏl e ekzistuime thamăngo
labăripe. Numaj cerra krisarimata śaj arakhen pe te dikhela pe o buhlipe e diskriminaciake problemako. O ERRC ći dźanel pe nisavo suro kajso varesavo legalo dźeno sas krisardo pala diskriminacia mamuj phirutno vaj cigano perdal kala zakonura.
Dureder, e rama e civilone taj administrativone zakonengi te maren pe mamuj rasikani diskriminacia zurajli ande palutne berśa. No ći atunći na inkerela sa e umala e trajoske sarso kamlŏla pe pala Francake phandlimata k-e internacionalone zakonura sar o ICERD.
Kado trubul te buhlardŏl maj dur te śaj inkerel aver ćaćimata: e justiciaki administracia, so inkerel e dźenenge sekurarimaski protekcia, politikaki participacia, so inkerel o ćaćipe pe alosaripe, te alosardŏn, te len kotor ande guverno taj ande butĭ ande orsavo kotor e themesko, taj te avel barrabarr resipe k-e publikane sevimata; te avel len o ćaćipe te miśkin pe taj te beśen maśkar e themeski granica; o ćaćipe te kiden pe ande paćasle beśimata taj organizacie.
1.9. Bimanuśikano taj xasarimasko griźipe pala rromane migrantura
E Franca adoptuisardas drakonikani politika, so legalo śaj pućhel pe, karing e but milă rromane migrantura ko si pe laki phuv. Lengo maj angluno res sas te phutren drom e rromane migrantonge te mukhen o them. Kade e rromane migrantura hatărena, ke lenge ćaćimata phagerdŏna sadekh ande trajoske sa e umala, so lela kumulativo taj seriozo efekto pala peste taj butivar bimanuśikano taj xasarimasko griźipe. E strene rrom maj bute dromende beśena maśkar ćorrivane krujalimata ande sigo vazdime lagera taj butivar pe sila naśaven len vi khotar śaj e policiake atakosa so butivar zoratar dźala taj vi but drom daraven pe rromende, roden len, mujalden taj phagren lenge simadă taj vi aversar azbavena len. Kana von zumavena te keren butĭ te śaj trajin/dźiven peske (misalaqe bikinen luludă vaj źurnala, thoven e vurdonenge felăstri/dźama, baśavena gĭla vaj mangena love), e policia sako drom azbavel len. Kodola so mangena love, śaj astaren bari krisarimaski sankcia, śaj vi pe sila naśaven le e themestar. Bute ćhavorrenge ći dena o śajipe te resen k-o śiklăripe. De o milaj 2002 drastikano vazdipe śaj te dikhel pe ande rromengo naśavipe e Francatar, vi legalone rromane migrantongo khatar francikani phuv. Kerde pe kollektivone naśavimata, so phagerdas maj bute kotora e thamăke, sar o Artiklo 4 ando Protokol 4 ande Evropaki Konvencia pe Manuśikane Ćaćimata.
Dikhindos maj dur, e rrom so mangena azilo xana diskriminacia te dikhena pe lenge śajimata pala beśutnipe taj socialo aźutipe, kajso but lendar musaj te beśen ande mahala taj khera bililengo.
O raporto khatar o ERRC agordŏla rekomendacienca so dźana e francikane raimaske te akharen e kancellarien te patĭvaren penge phandlimata paś-e themeske taj sarethemenge manuśikane xakajengi thami (ćaćimatango zakono) taj te del pe efektivo reparacia e viktimonge. Pala kadale raportoske arakhimata, o ERRC mangel e francikane kancellarien te reaguin pe e avinde propozicie:
1. Te semnatin taj te ratifikuin e Ramaki Konvencia pe Selikane/Nacionalone Minorengo Brakhipe/Ferisaripe/Protekcia, taj te pindźaren e ciganon taj e phirutnen sar selikani minoriteta taj te khosen pengo cirdipe khatar artiklo 27 ando Maśkarthemutno Pakto pe Civilone taj Politikane Xakaja.
2. Te len sigo patuma/pasura te pharraven e akanutni bikrisangi klima pe rasistikane vakerimata pala ciganura, phirutne taj e rromane migrantura taj te keren sar barr ke a mamuj-ciganikane vakerimata sigo taj zurales si sankcionime. Te duślaren e francikane publikoske, ke kasave vakerimata na toleruin pe.
3. Publiko te pindźaren taj te jertisaren pala ciganongo taj phirutnengo phandlipe ande IIto Sundalesko Maripe (IISM). Te keren pe seravimaske barra pe e phurane phandlimaske lagerenge thana taj te bianen programura so serena pala ciganikane taj phirutne viktimura ande Francaki IISM politika. Den dumo e rodimaske so adudarel e phirutnengo taj ciganengo griźipe ando IISM.
4. Te keren sar barr, ke e ciganongi taj phirutnengi historia pe francikani phuv, informacia pala antropometrikane pustikelina taj lengo IISM phandlipe, si inkerde sar sumbor kotor ande siklărimaski kurrikula.
5. Te kiden statistika, phagerdi pala etniciteta, kaj te śaj kerel pe zuralo monitoring pala ciganongi taj phirutnengi taj avere minoritetikane grupangi situacia ande trajoske/źivotoske/văcake klidune umala sar: kotorlinipe ande politika, beśutnipe, siklăripe, dostĭmaske sevimata, sastĭmasko griźipe, vortimasko sevipe, relacia e policiasa tmd… Kodo monitoring kamlŏla pe kaj te śaj arakhen pe e minoritetikane grupange problemura taj te dźamaven pe adekvatone bilarimata. O monitoring trubula te kerel pe pala dimasberś brakhimaske taj vortome garadimaske principlura, so vazdela pes pe sistema, kaj sako pestar śaj phenel peski sel, taj sakoneske duślo si te mothon soske kidel pe i informacia.
6. Te kerel pe specifiko rodipe kaj te dikhel pe e rasikane diskriminacienge gin taj frekvenca, so dźana mamuj e ciganura, phirutne taj rromane migrantura ande sektoralone umala sar ando siklăripe, butăripe, beśutnipe (so inkerel o socialo beśutnipe), ande sastimaski griźa taj ande socialone aźutimaske taj sevimatange programura. Kodo rodipe trubulas te del informacia pala manuśengo numero ko sas krisarde misto rasikani diskriminacia kerdi mamuj ciganura, phirutne taj rromane migrantura.
7. Imediat te del pe palpale pe sa e rasatar diskriminativone taj azbavimaske aspektura ande “Thami gin 69-3 khatar 3 januari 1969 pala ambulantone aktivimatango zumavipe taj o reźim so si pala manuśa ko krujaren ande Franca bi jekhe kheresko vaj rezidencako phandle thaneste”.
8. Te arakhen pe taj te khosen pe e diskriminativone regulacie taj administrativone pharimata so cirdena palpale e ciganon taj e phirutnen te śaj len penge nacionalone identitetake karta.
9. Te eliminuin pe e diskriminativone krujalimata pala ciganongo taj phirutnengo alosarimasko ćaćipe so vazdela pe khatar e Thami biandi pe 3 januari 1969, kodo inkerela e askeptura pala 3-e berśengi perioda e paśaldinimaski taj e 3% kvota e manuśengi kas si kodola phirimaske lila taj śaj votosaren ande varesavo forosko raipe. Te keren pe pozitivone patuma te keren sar barr, ke e ciganonge taj e phirutnenge baśa si miśto phiravde pe e francikane politikake trajoske sa e nivelura.
10. Te len pe patuma sigo te keren sar barr, ke e ciganura taj e phirutne śaj te zumaven pengo ćaćipe te len kotor ande publikoski sama pe thanutno taj pe themesko niveli, so pasuil paś-o Artiklo 25 ando Internacionalo Pakto pe Civilone taj Politikane Ćaćimata taj paś-o UN Komisia pe e Rasikane Diskriminaciako Mujaldipe “Generalo propozicia XXVII pe diskriminacia mamuj rroma”. Te agorden vorta akana e aćhara, kajso lena godĭ pala lenge trebalimata taj interesura khatar maśkarne gadźe taj na korko e phirutnendar taj e ciganondar, te keren sar barr ke varesavo konzultativo trupo phutrel o drom e phirutnenge taj ciganonge pala lengo ćaćo taj zuralo kotorlinipe.
11. Te len pe pozitivone patuma te keren pe krujalimata, so dena sar barr, ke e phirutne taj ciganura śaj beśen penge sar kamena, te beśena ande kherande vaj te beśena phirindos, mukj alon von sar kamen, taj kodo pasuila paśa barrabarrimasko/egalitetako taj non-diskriminaciako principlo.
12. Te sarbarraren (te sekuraren) ke e phirutne taj ciganura ko phirena, śaj te zumaven sa pengo ćaćipe te miśkin pe sar kamen taj o ćaćipe te avel len laćho kher taj vi te brakhen len khatar naśavipe pe sila pe zor.
- Te khosen, akana taj na maj palal, Artiklo 53 taj 58 ande “Thami khatar 18 Tirdaraj 2003 pala Andralutno Sarbarripe” taj khosen vi Artiklo 15 ande Thami no. 2003-710 khatar 1 Avgusto 2003 pe “Foronge raimatangi orientacia taj planuipe taj forongo nevăripe”.
- Te sarbarraren, ke kerena pe aćhavimaske thana ande foronge raimata ande sa o them, sar mangel pes ande “Thami no. 2000-614 khatar 5 Źulaj 2000 pala Phirutnengo Xulajaripe taj Beśutnipe” (dureder “Thami Besson”). Te keren sar barr, ke kadala aćhavimaske thana pasuin paś-e moraliteta, specifiko paś kadala: sevimatango linipe, krujalimata taj infrastruktura; kaj si o than val śaj te beśel pe khote vaj van.
- Te len pe pozitivone patuma te sarbarraren ke e ciganura taj e phirutne aresen pe bas/ dosta thana kaj śaj te aćhaven taj khote arakhena e moralitetake bazikane standardure.
- Te kerel pe sar barr, ke e phirutnen taj e ciganon na beśarena pe territoria kajso aresena len bilaćhi sastimaski taj krujalimaski dar taj na rodel len e rasikane segregaciaki traś.
- Te aćhaven e naśavimatange aćhara so kerena pe sila mamuj ciganikane taj phirutne familie so aćhaven ande foronge raimata, kajso phagren e adekvatone beśutnimasko ćaćipe.
- Te keren sar barr, ke e thana kajso keren pe diskriminativone regulacie taj politika, kajso na mukhen e phirutnenge taj ciganonge te beśen, khote arakhel pe pherdi sankcia.
- Akana pe kado vaxt te keren pe ćaćikane taj buhlarde konzultacie maj telal e ciganonca taj phirutnenca kaj te keren pe adekvatone bilarimata/solucie pe lenge beśutnimaske trebalimata, vi pe aćhavimaske thana taj vi pe lenge aver problemura so si len.
- Sigo te keren pe alternativone bilarimata pe skurtone vramake aćhavimaske thana, kaj te del pe palpale pe phirutnenge taj ciganonge beśutnimaske trebalimata, sar te śaj vazden penge familiake thana.
13. Te keren sar barr, ke o ćaćipe pe adekvato beśutnipe, so inkerela brakhipe mamuj naśavipe zoratar, si pherdo garantuime e phirutnenge taj e ciganonge te ko kinena penge phuv.
- Te len sama, ke ande but thamă taj ande politika, so griźisaren pala phuva, forongo planuipe, taj pala resipe k-e publikani infrastruktura, te aven vi dosta zurale kotora pala ciganongo taj phirutnengo trajosko drom taj specifikone trebalimata, sar te śaj train pe pengi phuv ande karavano, taj kodo na agordel pe ande diskriminacia mamuj e jekhetanimaske dźene.
- Len sama ke e foronge raimata na paruven penge ‘pre-empciake’ zòra ando illegalo drom, kaj te preventuin e phirutnengo taj ciganengo simadăko bikinipe.
- Te keren sar barr, ke del pe beśimasko than e ciganonge taj e phirutnenge, taj ande foronge regulaciengo labăripe dikhen pe miśto e fundamentalone manuśikane ćaćimata sar e adekvatone beśutnimasko ćaćipe, e ćhavorrengo siklăripe, e ćaćipe k-e sastimaste taj o ćaćipe kaj te na azbavel pe ando privato taj familiako trajo/dźivipe.
- Te prindźaren pe e karavanura sar beśutnimaski forma.
- Te direktuin e lokalone kancellarien, kaj te del pe bi-adźukarimasko paji, rundźeto, kanalizacia taj aver bazikane krujalimata e familienge kaske kadala na den pe, phagerindos e foronge regulacie.
14. Te len pe pasura vorta akana, kaj te vazden pe e krujalimata ande phirutnenge taj ciganonge beśimaske thana pe etikake fundamentalone norme, taj te śerarel pe e dźenengi beśutnimaski situacia, ko beśena but vaxt/vrama/ciros pe thana bidino svatosko e rajendar. Vaj te den pe aver beśimaske śajimata so patĭvaren e etikake norme. Sa e programura taj lengo ćaćvaripe/implentacia trubul kondźardo/getosardo taj ćaćvardo ande jekhetano godăripe e dine ciganikane taj phirutne familiange kotorlinimasa.
15. Te del pe sar barr, ke e rromane phirutne xutrena pherdi garancia pala beśutnimaske ćaćimaske sa e aspektura, so inkerela peste e anglune trebalimata, sasto krujalipe taj beśutnimasko sarbarraripe/sekuraripe. Te kondźarel pe/getol pe politika godăsa po nivelo e departamentosko, regiako taj themesko so resela te del śukar beśutnimaske bilărimata e rromane phirutnenge, kon akana beśena ande lagera taj khera so von astarena bi e rajengo mukhipe. De akanara te aćhaven pe e sila-zorake naśavimatangi praktika, kajso bićhavena e romane phirutnen khatar jekh foro dźi k-o aver.
16. Te keren pe programura, so agorden e diskriminaciake taj segregaciake praktike, kajso e ciganura taj e phirutne naśtik te aresen k-o HLM (socialo beśutnipe) taj te sekuraren e mamuj-diskriminaciake thamărimasko labăripe mamuj e dźene, kon kerena kodi diskriminacia.
17. Te keren pe xurdikane taj lungone vramake rodimata pala sa e misala, kajso e policia phiravdas pe mamuj e ciganura, phirutne taj rromane phirutne ando bilaćho drom, taj e bezexaslen te ingren k-o krisipe imediat taj te del pe kompenzacia e viktimonge. Te agordel pe e praktika, kajsp kollektivo dźana pala grupa e ciganongi, phirutnengi taj e rromane migrantongi ande rodimata, kontrola taj arrestura taj vi e rasikane profilongi praktika.
18. Te keren sar barr, ke pherdo rodene pe e raportura pala rromane migrantongo azbavipe khatar i policia, taj kaj e policikiake funkcionara kon kerena bilaćhipe khatar pengi zor, kodo miśto krisarel pe.
19. Te lel pe adekvato programo, so sekuraren, ke na daraven pe manuśa, kon śaj sas viktimura e thamăke funkcionaronge bilaćhe griźimaske, vaj averćhandes te na aćhaven len te ćhon vorba pe kris kana dukhaven len, sar kana e śingale keren te pokinen bezexenge love e dźene, ko kamen te den vorba e rajenge pala pengi dukh.
20. Te kerel pe xurdikano rodipe pala ciganengo, phirutnengo taj rromane migrantongo krisarimasko griźipe, kaj te arakhen pe e diskriminativone praktike, taj te geton pe zurale programura so aćhaven kasave praktikon.
21. Te kerel pe sar barr, ke ciganura taj e phirutne barrabarr/egal aresen o socialo aźutipe. Te hatăren e karavanon taj e miśkimaske kheran sar beśutnimaske forme kana del pe beśutnimasko aźutipe, kajso e manuśa ko beśen ande lende śaj astaren e beśutnimaske aźutimaske sa e forme so śaj len dźene ko beśen ande beśutnimaske aver forme. Sar alternativa, kondźaren specifiko źutipe, kaj te keren sarbarr, ke e ciganura taj e phirutne śaj te le sa kodo nivelosko aźutipe pala beśutnipe so vi e aver francikane themutne.
22. Te geton pe specifiko uźulimaske programura kaj te den zòr e ciganon taj e phirutnen, ko aver drom naśtisaren te len uźule, te kinen penge simadĭ.
23. Te keren pe buhlarde programura, so sarbarraren, ke e ciganura taj e phirutne śaj aresen pherdo taj barrabarr e socialone sevimata ande publikane viramlina/kancellarie, taj naj inkerde ande uladi sistema e socialone sevimatango. Te keren sar barr, ke sa e funkcionarra ande socialone sevimaske viramlina xutrena adekvato treningo te śaj aresen e ciganonge taj e phirutnenge specialone trebalimata, taj kadala funkcionara te dikhen kodo sar kana si godorvale/responsibilone te aźutin e phirutnen taj e ciganon, kaj te xutĭlen barrabarr aresipe k-e socialone sevimata. Te roden pe e mothovimata, kaj e phirutnenge taj e ciganonge fajlura ingerde sistematiko khatar e themeske institucie ande varesave departamentura, taj te len pe adekvato patuma te sastăren kadi problema.
24. Te sekuraren, ke e rromane migrantongo ćaćipe k-o sastipe si pherdo garantuime, sar e śajimata te aresen a sastărimasko griźipe taj te beśen ando sasto krujalipe.
25. Te sarbarraren, ke sa pala diskriminaciake mothovimata mamuj phirutne taj e ciganura kaj te aresen e publikane sevimata, sar o sarbarraripe taj sar e publikane sevimaske vazdimata, sa rodena pe taj adekvato krisaren pe taj sastăren e viktimongi dukh. O akanutno mamuj-diskriminàciako thamăripe pala kadi umal, pherdo trubulsas te lel pe vastende, taj te duślarel pe sa e dźenenge, ko dena publikano sevipe, ke i diskriminacia mamuj ciganura taj phirutne na dikhel pe bikhanćesko.
26. Te len pe pozitivona patuma, so sarbarraren, ke e phirutne taj ciganura śaj profituin barrabarr khatar pengo ćaćipe k-e butĭ. Te lel pe sama, ke e phirutne taj e ciganura śaj te aćhaven ande foronge raimata ando sa o them. Te vazden pe programura so sastăren o diskriminativo efekto e bute regulaciengo so si pala but bută opral phirutnenge taj ciganonge butăke śajimata, sar i Thami no. 96-603 “Pala śeftongo taj paruvimatango dzămavipe taj buhlaripe”. Te sekuraren, ke sa e diskriminaciake mothovimata - pala resipe k-e bută pokinimaske – pherdo roden pe taj sa e diskriminaciake misala adekvato krisardŏn taj e viktimura si kompenzuime. O akanutno mamuj-diskriminaciako thamăripe kamlŏl pe te le pe sa e vastende, dźi kaj duślarel pe sa e butărnenge, ke i diskriminacia mamuj ciganura taj phirutne ći toleruin pe.
27. Te lel pe sama, ke e ciganonge, phirutnenge taj rromane migrantonge ćhavorra śkolake berśenca aresen k-o siklăripe ando na-ulavdo śkolako krujalipe.
- Te keren sar barr, ke miśto dikhel pe e ćhavorrengo ćaćipe taj obligacia te phiren ande śkole kana keren pe e phirutnenge, ciganonge taj rromane migrantonge sila naśavimata.
- Te len pe pe phikende pozitivone akcie ando sa o them ando śerardo drom, kaj te lel pe sàma, ke śaj te len kotor e phirutnenge taj ciganikane ćhavorra ande śkolipe vi kana phiren, taj te sarbarrarel pe/te sekurarel pe vi e siklărimasko durutnipe.
- Te lel pe sàma, ke e lokalone funkcionarra sistematiko registruin e phirutnenge, ciganonge taj rromane migrantonge ćhavorren and lokalone śkole, taj na te dikhen so vrama beśena von pe foroske raimaski phuv, taj kana e dada taj deja barem śaj den e trebalutne dokumentura imediat.
- Xurdikanes te dikhen pe sa e dukhake mothovimata pala diskriminacia e phirutnenge, ciganonge taj rromane migrantonge ćhavorrendar ande śkolaki sistema, taj te sekurarel pe, ke ande kasave misala lena pe sa e vastende e krisarimaske patuma taj o mamuj-diskriminaciako thamăripe.
- Te del pe treningo pala mamuj-diskriminacia taj informacia pala relevanto mamuj-diskriminaciako thamăripe e siklărrenge taj śkolake funkcionarronge ando sa o them.
- Te inkren pe materiala pe ciganongi taj phirutnengi historia ande Franca ande śkolaki kurrikula sar maśkaruno kotor ande verver/diferentone siklĭmaske umala. Te inkeren e ciganon taj e phirutnen ande kasave materialongo getosaripe taj te len sàma na te inkeren rasistikane anglikrisimata/stereotipura.
- Biadźukarimasko te len pe patuma te agorden pe e ulavde siklărimaske forme taj te siklăren e phirutne taj ciganikane ćhavorren ande savorrengi śkolaki sistema e avere raklorrenca. Kaj trubuna phurtake/podoske programura taj specifiko aźutipe, te keren sarbarr, ke e śkolande si sa so trubun paś-e programura, taj te lel pe sàma, ke kadala programura na paruvena pe p-i forma e ulavimaski/segregaciaki.
- Te den pe sa so trubun, te sekurarren, ke e phirutne taj ciganikane ćhavorra kon aresen a kollegiake berśa taj aćhile palal penge siklimasa te śaj xutren o trebalutno aźutipe ande śkole savorrenge, taj numaj te bićhaven len ande Segpa śkòle.
28. Biadźukarimasko te ćaćvaren i Thami gin 2002-101 khatar 25 Grastornaj 2002 pala “Phirutne ćhavorrengo taj na-beśle familiengo siklăripe” ando śerardo drom ando sa o them.
29. Biadźukarimasko te adoptuin nevo mamuj-diskriminaciako thamăripe so pasuil paśa akanutne Evroputne taj aver maśkarthemutne kućimata, taj pasuin pe paśa śerala ande Evropaki Konvencia pala Manuśikane Xakajengo taj Mestimasko Brakhipe taj e Maśkathemutni Konvencia pala e Rasikane Diskriminaciake Sa e Formengo Peravipe. Specifiko śaravingos e avinde umala: e krisarimaski administracia, sar e dźenenge sekuritetako brakhipe/feripe/protekcia; politikako kotorlinipe, sar o ćaćipe te alon, te alosardŏn, te len kotor ando raipe taj ande publikani sàma pe sa e nivelura, taj te avel vi barrabarr resipe karing e publikane sevimata/servizura; o ćaćipe te miśkin pe mesto/slobodo taj te beśen kajso kamen maśkar e themeske grànicura; o ćaćipe te kiden pe pàćasa kana taj sarso kamen taj te jekhajven.
30. Te sarbarraren ke o akanutno mamuj-diskriminaciako thamăripe si zurales ćaćvardo. Te vazden e krisitorrenge taj prokuratorenge jakha pe rasikane diskriminaciake problemura taj e probaciake pharimata (te sikavel pe evidenca). Te del pe xurdărdi informacia e magistratonge taj e thamărimaske funkcionarronge ando sa o them pala neve mamuj-diskriminaciake regule taj pala lengo vastnipe/vaźnipe te le pe k-e vastende zurales. Te kerel pe jekh informaciaki kampană so kamel te aresel e generalone publikos, kaj te vazdel e jakha pala Franckao mamuj-diskriminaciako thamăripe.
31. Te kerel pe sar barr, ke i “Bari Kancellaria vaś o màripe mamuj diskriminacia taj vaś barrabarripe” lela sas so trubul la, biumblavdipe taj kompetenca te śaj pherel pesko mandato.
32. Biadźukarimasko te ratifikuin Protokol gin 12 ande Evropaki Konvencia pe Manuśikane Ćaćimàta.
33. Te aćhaven pe e rromane migrantonge diskriminativone naśavimata taj e kollektivone naśavimata so aresen e rromane migranton.
34. Te śaj bolden pe e dźene ko sas naśade e Francatar illegàlo, taj te del pe kompenzacia materiake, emociake vaj avere dukhake so kerdas o illegalo naśavipe khatar i Franca pe sila.
35. Te aćhavel pe o diskriminativo griźipe e rromane migrantongo, so mangen azilo.
36. Te sarbarraren o pherdo labăripe e brakhimaske/ferisarimaske/protekciake kućimatange so si inkerde ande Geneva konvencia pala naśadengo status, sar pala rromengo ko rodena azilo, na bisterindos ke e Unisarde Nacienge Komisareski Kancellaria pala Naśade (UNHCR) duślàrdas, ke e naśade si na numaj e manuśa kon naśen khatar e tortùra vaj khatar aver seriozo dukh vazde pe rasikani, etnikani taj patăimaski bàza, no ke e diskriminativone programura so kerena pe bi-silako śaj aresen pe naśavimasko nivelo.
37. Pe maj ùće nivelura te del pe duma pala rasikani diskriminacia so kerel pe mamuj e ciganura, phirutne, rromàne migrantura taj avera, taj te duślàrel pe ke o rasizmo na toleruil pe.
