Šuvdipe pe rig (ekskluzija) e Rromengi katar astaripe butjarimaske thanesko

18 June 2007

Europako Rromano Centro (ERRC) trada avri po februari 2007- to beršesko o raporto pala astaripe butjarimaske thanesko e rromango.O raporto sikavel rezultatura katar rodipa ande pandž thema pala astaripe butjarimaske thanesko e rromengo: Bulgaria, Čehikani Republika,Hungaria, Romani thaj Slovakia. Maj palal andar o raporto šaj užes dikhel pes kaj kerel pes bari diskriminacia mamuj (kontra) e Rroma ande sa pandž thema kaj sasa kerdino rodipe. Ande kava lil šaj dikhel pes so si maj interesanto thaj maj vasno andar kava rodipe savo o ERRC kerda.

Maj vasne dikhipa andar o raporto

Ande relacia pala diskriminacia e džuvljangi šaj phenel pes kaj butivar von našti astaren šerutne pozicie (thana) numaj godolese (vaš odi) kajsi džuvlja. Kana vakarel pes pala e Rroma maj baro problemo te astaren butjarimasko than si lengi nacia. Ande post-komunistikane thema ande Centralo thaj Easto Europa kaj si baro bi-butjaripe e rromengo kava problemo si šuvdino pe rig thaj akharel pes rromani butji. Kerel pes bari diferenca maškar Rroma thaj e gadže ande relacia pala astaripe butjarimaske thanesko.

• Rodipa save kerda o ERRC po 2005-to berš ande Bulgaria, Čehikani Republika, Hungaria, Romani thaj Slovakia, sikaven kaj butjarimaski diskriminacia mamuj Rroma si bari šaipe te astarel pes butji si but cikno. Ande but kazura e manuša save den butji phenen putardes e rromenge kaj našti astaren butji numaj godolese kaj si Rroma.
• ERRC-esko rodipe savo intjarel ande peste vakaripa (intrvjua) 402 rromenca save si ande butjarimaske berša ande 2005-to thaj 2006-to berš sikavel kaj 64% rromengo save si ande butjarimaske berša dikhle (xatjarde pe peste) diskriminacia kana kamle te astaren butjaripe. Kana si pučinde "sar tu džanes kaj godo sasa diskriminacia numaj vašodi (godolese) kaj san Rrom?", 49% phende kaj godo sasa lenge putardes phendino katar e manuša save den butjarimasko than vaj katar e manuša save keren buti ande kompania pal 5% phende kaj e manuša katar butjarimasko ofiso phende lenge kava.
• Ande maj but kazura e Rroma či astarde butjarimasko than vašodi (godolese) kaj užes šaj dikhel pes pe lende (pe lengi mortji) kaj si Rroma. Pe but thana kaj rodel pes butjarimasko than si baro šaipe te e rromenge save roden butjarimasko than te avel putardes phendino kaj našti keren buti numaj vašodi (godolese) kaj si Rroma.
• Varesave kompanie ande opre sikadine pandž thema kaj si kerdino rodipe keren totalo bilačhi (ekskluziaki) politika ande relacia pala astaripe butjarimaske thanesko e rromengo. Sar rezultato gasave politikako e Rroma save roden butjarimasko than si cirdine avri katar aplikaciako proceso pala rodipe butjarimaske thanesko maj palal vi kaj naj len edukacia, kvalifikacia pala varesavo butjarimasko than.
• Pe varesave thana evidencia kaj si kerdini diskriminacia mamuj e Rroma šaj dikhel pes vi pe krisura ande centralo thaj Easto Europa.
• Kovle forme e diskriminaciake cirden palal e edukuime rromen katar šaipe te alosaren. Kvalifikuime Rroma dikhen kaj lenge šaipa te astaren lačho butjarimasko than numaj godolese kaj si Rroma.
• Si bari evidencia (šaj užes dikhel pes) kaj kerel pes baro rasizmo asnde butjarimaske ofisoske strukture ande Centralo thaj Easto (čači rig) Europa. But bilačhe gindipa kodolengo save keren buti ande sa-themeske (publike) institucie thaj save ande kodola institucie trubun te žutin e rromenge save kamen te astaren butjarimasko than putaren jekh baro pučipe šaj von vaj na keren profesionalo buti pe gasave thana.
• Pharipa pala diskriminacia mamuj Rroma save astarde butjarimaske thana thaj save butjaren naj kade but šuvdine ande raportura sar skrinil pes (ramol pes) pala diskriminaciaki praksa savi opril (či del) e rromenge te astaren butjarimaske thana. Numaj diskriminacia ando butjaripe našti dikhel pes kade lokhes thaj vaš odi či keren pes but raportura pala kava problemo. Aver pharipe si vi kaj e manuša či troman te vakaren pala kava vaš odi kaj gindin kaj ka avel len problemura (vaj len vaj lenge amalen) pe butjarimasko than.
• Na-egalutnipe ando astaripe butjarimaske thanesko thaj ando butjaripe si baro problemo pala e Rroma. Bari difenca kerel pes mašakar gadže thaj e Rroma vi kana e direktora ande kompanie (fabrike) den na-egalutne kondicie e rromenge thaj e gadženge pala varesavi butji. Maj baro na-egalutnipe kerel pes ande relacia pala pokinipe pala varesavi buti. Maj but deso opaš raportura save vakaren pala varesavi forma naegalutnipaski phenen kaj e Rroma astaren maj cikni pokin pala varesavi buti deso e gadže. Pe aver rig e direktora či den e rromenge šaipe te butjaren maj but časura thaj kade te astaren maj bare love.
• Ande pandž thema ande save o ERRC kerda piro rodipe e evidencia (evidence) sikavel kaj naj egalutnipe ando astaripe butjarimaske thanesko maškar kadale thema. Kadale themen si egalutni legislacia numaj e governura či kerde lačhe aktivitetura po drom te den zor e manušenge save den butjarimaske thana (vi private vi publike) te keren implementacia egalutni šaimaski politika.
• Butjarimaski diskriminacia mamuj Rroma či dikhel pes sar šerutno problemo katar maj vasne manuša po butjarimasko marketo. Sar konsekvenca, egalutni šaimaski politika ande centralo thaj easto Europa či dživdinel (či trail) thaj vaš odi e aktivitetura save keren pes po drom te phagaven problema e rromenge pala astaripe butjarimaske thanesko či den lačhe rezultatura.
• Baro na-butjaripe e rromengo save si ande butjarimaske berša sikavel pes publiko sar problemo butjarimaske marketosko thaj maj dur phenel pes kaj e Rroma našti astaren buti vi kaj si len cikni edukacia thaj kaj naj len džanglipe pala varesavi buti. Aver faktori savo kerel pharipe e rromenge te astaren buti sar phenen e manuša po butjarimasko (labour) marketo si vi kaj but Rroma save si ande butjarimaske berša xasardile thaj djele ande aver thema ande vrama kana, ande opre sikadine thema, (kaj sasa komunistikano režimo) kerda pes ekonmikano thaj industriako nevljaripe.
• Šaj phenel pes kaj opre sikadine faktora keren problemo pala astaripe butjarimaske thanesko thaj šuven pe rig e rromen katar butji vaj si vi aver dimenzia problemoski thaj voj si diskriminacia. E diskriminacia si maj baro problemo e rromengo te astaren butjarimasko than thaj maj palal voj opril akseso e rromengo pe butjarimasko (labour) marketo.
• Ande thema kaj kerel pes egalutni politika voj maj but lel sama pala individualo dinipe zorako te keren pes anti-diskriminaciake norme. Kadale strategia si vi limitura vaš odi kaj kava si ande relacia pala individualcura ilegale diskriminaciako thaj či pučharel maj buxle naegalitetoske problemura thaj maj palal našti sastarel e situacia ande maj buxle grupe e manušengo save si ande bilačhi pozicia. Proaktivo startegia si maj lačhi vi vaš odi kaj del šaipe publike thaj private organurenge te arakhel thaj te phagavel naegaliteto savo trail/dživdinel.
• Publiko sektori,jekh katar maj bare sektora save den butjarimaske thana, specialo governo,ministeriumura, či sikaven evidencia pala proaktivo strategia savi ka del garancia egaliteto e šaipasko pala astaripe butjarimaske thanesko. Naj ni evidencia kaski ares si te dikhelpes sode e Governoske ministeriumura keren aktivitetura po drom te dikhel pes si e butjarimaski praksa slobodo katar direkto vaj indirekto diskriminacia thaj maj palal si ande relacia Europake Uniake butjarimaske thaj rasake direktivenca.Varekana, varesave governura den e edukuime rromen specialo pozicia ande varesavo ministeriumo te lel sama pala gasave problemura.
• Private thaj publike kompanie či keren vareso but po drom te den egalutne šaipe thaj politika e rromenge. Vi e multi-nacionale kompanie andar Europa thaj USA, kaj o zakono rodel lendar te dikhen thaj te len sama pala butjarimaske egalutnimaske šaipaske politike, si lošale kaj garaven palal na egalutnipe mašakar butjarimaske šaipa. Trujal 70% butjarne manušengo savenca si kerdino intervju phende kaj kerel pes egalutni politika maškar Rroma thaj gadže vaj khonik našti dikhel uži eksplanacia sar kerel pes procedura.kade ni jekh kompania našti del informacia sar von dikhen (keren monitoring) sarsavi si etnikani kompozicia pala e butjarne ande kodi kompania. Maj baro kotor lender (katar e kompanie) phenede kaj von či keren gasave dikhipa vaš odi kaj si kodo ilegalo (oprime sit e kerel pes).
• Bautjarimaski (labour) marketoski politika thaj aktivitetura save egzistirin ando regiono naj kerdine kade te žutin e rromenge saven naj butjarimasko than te astaren butjarimasko than tehe (thara). Publike butjarimaske programura si kerdine kade te lokharen thaj tre žutin e rromenge specialo ande Bulgaria thaj Slovakia. Evidencia katar rodipa (research) thaj godo so džanel pes po lokalo levelo sikavel kaj baro numbri, šaj avel 90% katar sa participantura ande publike butjarimaske programura save lie than ando rodipe si Rroma.
• Nabutjaripe e rromengo ka ačhel jekh baro problemo sa dži kaj ni arakhel pes drom thaj startegia savi maj užes šaj arakhel solucia thaj phagavel problemo. Kate naj lokho drom vaj magia savi šaj pala jekh djes te phagavel o problemo, kava ka avelo lungo proceso savo trubul pakiv, investicie save ka buxljaren thaj den zor (stimulacia) te arakhen pes butjarimaske thana vi pala e Rroma.

E rromen sajekh ka avel problemo te astaren butjarimaske thana, e rromen ka avel problemo te arakhen than po butjarimasko (labour) marketo thaj maj palal e rromen ka avel baro problemo te astaren lačhe butjarimaske thana.