Socialo Inkluzia Maškar Sociale Servisura

21 November 2007

O ramosaripe/teksto savo šaj ginaven tele "Turvinjipa" si kotor katar raporto savo akharel pes, "Socialo Inkluzia Maškar Sociale Servisura: O kazo pala Rroma thaj e manuša save akharen pes "Travellers". O raporto si rezultato katar rodipe savo kerde o ERRC thaj Númena Centro de Investigação em Ciências Sociais e Humanas (Númena) thaj tradino si avri/printime po Marto(trinto čhon) 2007-to berš.

5. Rekomodacie/turvinjipa

Ande relacia pala rodipa save kerde e Čehikani Republika, Francia thaj Portugal po 2006-to berš o ERRC thaj Numena sikade opre varesave rekomodacia, turvinjipa pala inkluzia ando svako them Nacionale Planosko pala Socialo Inkluzia. E rekomodacie si kerdine po drom te vazden opre o efekto svakone themesko Nacionale Akciake Planosko pala Socialo Inkluzia gindosa pala e aktivitetura save si kerdine te vazden opre akseso sociale servisurengo pala Romane komunitetura. E rekomodacie save si dinde pharadine si pe duj sekcie kodola save si generale thaj kodola save si specialo kerdine pala varesave thema.

5.1 Generale

Akanutni strategia savi si kerdini katar o NAP či phagavel problemo e Rromengo pala lačhi socialo inkluzia sar si vi sikadino ando raporti. O ERRC thaj e Numena den adveto/turvinjipe te sa e governura dikhen pala e strategia savi kerda o NAP sar jekh šaipe te phagavel pes o problemo maškar e socialo politika savi indjarel ande socialo ekskluzia, kade kaj del elaboracia so trubul te pharuvel pes ande politika thaj ande programura. Speciale akcie kasko areslipe si te vazden opre egalutne shaipa pala e Rroma ando astaripe sociale servisurengo trudun te aven kotor mainstream politikako pe kodi teritoria. Governonge politike trubun te pindžaren thaj te keren reakcia pala na-egaliteto maškar e Rroma thaj aver manuša pe kadi teritoria sar vi te gindin po socio-ekonomikano thaj kulturako konteksto save šaj vazden opre šaipa thaj akcie e Rromenge. Po drom te kava kerel pes svako governo trubul te re-dikhel sa relevante politike sociale servisurengo pe kodi teritoria save akana egzistirin sarsave laipa kerde e politike thaj e programura sar vi te keren nevipa te godo trubul.

Astaripe/Implementacia mamuj-diskriminaciake legislaciako thaj aver aktiviteturengo: Maj anglal, musaj te phenel pes kaj si e diskriminacia jekh vasno faktori sasvo kerel drom e sociale servisurenge ande rromane komunitetura ande varesave thema, sar vi kvaliteto e servisurengo save astaren e membrura kadale grupengo. Governura trubun te keren maj bari participacia po drom te den zor e anti-diskriminaciake zakonoske (savo maj palal opril/či del te kerel pes diskriminacia pala astaripe butjarimaske thanengo thaj sociale servisurengo). Ande Čehikani republika o governo trubul so maj sigo, te astarel lačho mamuj-diskriminaciako zakono savo si o jekh drom Europake Konzioske Direktivasa 2000/43/ EC pala "implementacia principonengo egalutne tretmanosko maškar manuša bi diferenciako pala rasaki thaj etnikani bučim/origin."

Kidipe Disegregaciake Informaciengo: Po drom te so maj lačhe kerel pes socialo politika thaj programura ande relacia pala sociale servisura pala Rroma, e governura andar opre sikadine thema trubun te keren lačhi statistika, disegreguime katar etniciteto thaj te muken e informacie te šaj astaren pes publiko keripe thaj kidipe e statistikako si but vasno po drom te e governura keren so maj lačhi strategia thaj programura.

Maj lačhi Edukacia Sociale Servisonge Recipienturengo: Governoske butjarne trubun te keren bare informaciake kampanje kasko areslipe trubul te avel te lokharen pharo sociale žutimasko sistemo pala manuša save astaren socialo zutipe trubun te den pes informacie sarsave beneficie šaj astaren pes, sarsave si e procedure te astaren pes gasave beneficie, sarsave si e kriteria thaj sarsave dokumentura trubun te astaren pes gasave informacie trubun te den pes ande diferente formatura thaj pe but čhiba po drom te astaren les so maj but recipientura.

Implementacia Speciale Aktiviteturengi te kerel pes Regrutacia e Rromengi ande Sociale Servisurengo Sektori: Po drom te astarel pes socialo inkluzia e Rromane komuniteturengi e membrura kadale grupaki musaj te oprin pes te palpale den po butjarimasko marketo maj anglal ande publike sfere. Astaripe butjarimaske thanesko e rromengo ande sociale servisurengo sektori trubul te avel šerutno levelo po drom te kerel pes sekuritato kaj kadale servisura šaj zutin vi e membrurenge rromane komunitetosko. Godolese e Rroma trubun te astaren than vi sar mediatora ando fremo sociale seervisoske sistemosko. Asatripe butjarimaske thanesko e rromengo trubul te vazdel pes opre maškar o sistemo.

Dinipe zorako efektive participaciake sa šerutne fakturengo ando NAP Proceso: Participacia e Rromengi ando keripe planurengo, ando dizajno thaj implementacia e politikengo thaj programurengo save si ando fremo NAPesko si but vasno pala lačhi implementacia thaj ciknjaripe sociale ekskluziako e membrurengo kadale komunitetosko Šaj phenel pes kaj čidžanglipe šaj avel baro problemo sostar e Rroma či astarde bari participacia ande opre sikadine procesura thaj keripe programurengo, pe aver rig e governura musaj te len pe peste responsabiliteto sostar kava minoriteto či lia maj baro than ande kadala aktivitetura. Dži kaj e Rroma či astaren maj baro than ande politika thaj ande programurenge procesura ande fremo sociale inkluziako, lengi sociao ekskluzia či ka kerel pes. Maj dur, but si vasno pala NAP strategia te šuven andre sociale servisoske butjarne thaj te avel len maj baro efekto ando proceso keripasko thaj implementaciako e NAP-esko. Manuša pe kadale thana si maj paše e individualcurenca thaj e grupenca saven si ekspirianca sociae ekskuziasa thaj vaš odi si len maj baro šaipe te keren poitika thaj praksa po drom te phagaven opre sikadino probemo. Efektivo participacia trubu te intjare ande peste vi e reprezentaturen save keren buti e komuniteturenca thaj vi e governurenge butjarnen pe sa e levelura, kana kerel pes dizajno thaj planirimaski faza, sare vi regularo edukacia thaj nevljaripe socilae politikako thaj lengi kontribucia kana kerel pes evalucia, kana vareso kerel pes lečhes sar vi kana kerel pes bilačhes, kana kerel pes lačhi praksa sar vi kana trubun te keren pes neve amandmanura.

Keripe Mamuj-Diskriminaciake treningoske aktiviteturengo pala Socialo Servisoske Butjarne/Governoske reprezentantura: O ERRC thaj Númena turvinjin/den rekomodacia te o regularo treningo pala anti-diskriminacia, antirasizmo thaj perdal-kulturaki komunikacia avel dindo/te astarel les svako membro publike servisosko, sar vi e alosardine reprezententura. Dži kaj si ande varesave thema kerdine gasave iniciative, kadi praksa si cikni thaj kerel pes na butivar.

Lačho Socialo Servisosko Sektori: But si vasno te socialo servisosko sektori butjarel lačhe vaš odi kaj vov šaj phagavel rromenge problema te astaren sociale servisura. Čehiakane, Franciakne thaj Portugaliake governura trubun te keren lačho lovengo fondo pala trubulipa e butjarnenge save keren buti ande sociale servisongo sektori sar vi te keren regrutacia (te arakhen manuša) maj but manušengi save ka keren buti ande kadale ofisura. Maj dur, trubun te den pes love vi pala civile societatoske organizacie save keren buti ando fremo administraciako sociale servisonengo. Kava si specialo vasno ande Francia kaj e Rroma (Travellers) trubun te pokinen po drom te astaren regularo socialo serviso maškar civile organizacie sar rezultato e bangipasko (došako) franciakane governosko savo či kerda lačho sistemo.

Edukacia thaj Evaluacia sa e manušengi save keren buti ando fremo Sociale Servisurengo: E ministra andar Čehikani Republika, Francia thaj Portugalo trubun te keren aktivitetura po drom te sa e manuša save lie than ande administracia thaj socialo žutipe, socialo servisoske butjarne thaj civile societatoske aktora, rromane organizacie, aven informišime kaj e sociale servisura keren buti. Maj dur, kadale manuša, sar vi governoske reprezentantura pe sa levela trubun te aven informišime pala svakone themesko Nacionale Akciako Plano pala Socialo Inkluzia thaj e aktivitetura save die but lačhe rezultatura ande rromane komunitetura. Akanutni situacia si phandini thaj trail ande jekh hierarhikano sistemo so maj dur či del zor pala keripe maj lačhe sociale inkluziako e rromengo. E ministra savengi buti si te len sama pala kava trubun te den informacie e themenge butjarnen save keren kadi buti save maj dur trubun te infirmišin e Rromen andar e komunitetura.

Sa e Rroma trubun te astaren lačho sastimasko sekuritato thaj penzia: Responsabilo barederipe trubul te kerel aktivitetura te e Rroma astaren katar o them/raštra sastimasko sekuritato vaj penzie/pensions. Maj dur, responsabile governura trubun te keren sekuritato/te sekurišin kaj e manuša katar kadale grupe naj ando baro problemo pala avutni socialo ekskluzia vaš odi kaj naj len šaipe te sar aver manuša astaren sastimasko serviso.

Redikhipe e efekturengo pala decentralizacia pe Administracia Sociale Servisurengo

5.2 Čehikani Republika

• Zakono thaj Politika pala astaripe bešimaske thanesko/Housing: Bi adžukarimasko, Čehikano governo trubul te kerel legalo definicia pala socialo urabanizmo/ housing thaj te užes arakhel than pala Foronge kherengo urbanizmosko fondo (Municipality Housing Fund). Sa e zakonura thaj politika trubul te analiziril pes po drom te užes dikhel pes kaj lenge arerslipa thaj efektura keren kontribucija pala socialo inkluzia ande zakonula trubul te šuvel pes civilo kodo, foroske kheresko akto, akto pala dinipe telal e renta, thaj akto pala materiala save trubun pala keripe kherengo. Sa trubutne amandmanura trubun te keren pes so maj sigo.
• Maj zurali kooperacia/amalipe maškar governoske departmanura: Po drom te e sociale inkluziake procesura aven so maj zurale trubul te vazdel pes opre kooperacia maškar individuale departmanura lokale/thanutne governoske. Sar si vi dindi sugestia opre, sesa varesave semnura/signala save sikade voja thaj politikano kamipe opral politikane governosko sar vi relevante departmanurengi sar: urbanizmo, departmano pala sociale butja, departmano pala edukacia. Kana vakarel pes pala maj bare forura kaj si kerdino rodipe po tereno sar Prago, Ostrava, Brno thaj Plzen maj vasno si te e distriktura andar jekh foro keren buti jekh averesa/kooperacia po drom te utilizin egalutne strategie. Sa kava opre phendino sikavel kaj trubul te kerel pes sinhronizacia pala implementacia sociale inkluziaki po drom te vazdel pes opre lačho monitoringo thaj lačhi evaluacia.
• Implementacia Nation-Wide Komunitetoske Planirimasko Sociae Servisongo ande Rromane Komunitetura kaj kava naj kerdino: Implementacia kadale programosko trubul te avel sar mandato pe sa terenura jekhe themesko kaj si e Rroma pe rig (te kerel pes lengi korko-identifikacia, maj lačhe deso krisipe dinde governoske barederipasko). Kava programo, kaj si kerdini leski implementacia, sikada kaj si majlačhi ko-opracia maškar kodola save den socialo serviso thaj kodola save astaren kadala servisura.
• Planiripe thaj Impementacia e Procesoski pala Nevljaripe Sociale Ažutimasko: Bi adžukarimasko o Čehikano governo trubul te kerel plano thaj te kerel implementacia savi ka tradel po nevo drom akanutni forma sociale ažutimaski ando januari 2007 te beršesko. Čehikane oficiale butjarne šaj dikhen thaj te sikaven katar egzamplo savo sasa ande Slovakia thaj te kade či keren ande avutni vrama eksluzia sociale ažutimasko katar varesave recipientura.
• Keripe Agenciako pala Prevencia Sociale Ekskluziako: E governosko ofiso pala pala Rromane Komunitetoske Butja kerda sugestia (proposal) po 2004 to berš pala keripe agenciako pala prevencia Sociale Ekskluziako, vaj kad agencia vadži naj kerdini. Gasavi agencia bare zakoneske zorasa šaj kerelas akcie po forosko levelo, te kerel evaluacia thaj monitoringo kadale akciengi trubul te kerel pes so maj sigo po drom del zor čače pharuvimaske mamuj socialo ekskluzia.

5.3 Francia

• Dinipe zorako pala aktivitetura save ka vazden opre Socialo Žutipe: O Francikano governo trubul te nevljarel piro socialo programo savo si linkuime RMI-esa kade te e edukacionale programa save si dinde RMIeske recipienturenge keren reintegracia po butjarimasko marketo. Fundone kursur/časura savengo ares si te sikaven e manušen te ramon thaj te ginaven naj sa so trubul te kerel pes. E francikane manuša save keren politika trubun te kiden pes thaj te keren analiza kaj god godo šaj kulturikani praksa e rromeng/travellers sar vi lenge trubulipa, kamipa thaj godo so von šaj te keren. RMI recipientura trbun te aven ando šaipe te alosaren tereno/than kaj te keren treningo sar vi te keren sertifikacia godo so kamen.; kava šaj avel vasno sar tereno pala astaripe butjarimaske thanesko e gruapake rromengi savi akharen pes travellers, save tradicionalno či bešen po jekh than thaj save sitjile te aven numaj kin-bikinara katar lenge purane thaj lengi familia. Specialo trubul te el pes sama te lenge rromnjange del pes šaipe te den ande integracia thaj te astaren integraciake servisura.
• Ker te avel lokhes te astarel pes po nacionalo levelo/strato opcia pala Socialo Žutipe: Francikano governo trubul te buxljarel akanutni lokalizuime opcia savi akharel pes "differentiated/pharadino RMI", savo del šaipe e Rromange save akharen pes travellers thaj aver thanutne manušenge te astaren sociale barvalipa/beneficie, dži kaj von keren buti po aver than kava ka opril/či del e rromenge save akharen pes travellers te formao astaren buti ande tradicionalo forma e butjarimaski, ka žutil te ciknjarel pes/ kerel pes redukcia na-formale butjarimaske aktiviteturenge ando them.
• Nevljaripe Nacionale Sociale Žutimasko registraciako thaj Informaciake Sistemosko: Francikano governo trubul te nevljarel akanutno sistemo pala utilizipe e informaciengo ande sociale žutimasko sektori kade te e manuša save but mičkin pes/či bešen po jekh than šaj astaren pire beneficie save si phandine/ande konekcia lenge registrancianca vaj thanesa kaj bešen. E Rroma save akharen pes travellers thaj save si registruime ando socialo žutimasko sistemo trubun te astaren šaipe te miškin pes/te džan katar than po than bi brigako pala re-registracia svako drom kana aven po nevo than. Von trubun te džanen kaj šaj džan po svako than kaj si socialo servisosko ofiso ande sasto them/raštra thaj gothe te roden socialo žutipe. Kava so si opre phendino trubgul te ciknjarel levelo/strato pala dependencia/dependency pala astaripe sociale žutimasko.
• Nevljaripe e zakonosko thaj politikako po tereno e urbanizmosko kherengo keripe thaj sastimaske protekciako: Francikano governo trubul, bi adžukarimasko, te nevljarel akanutno francikano zakono thaj politika ande relacia pala urbanizmo thaj sastimaski protekcia saves si akana diskriminatoro areslipe thaj savo varekana kamel te kerel diskrimoinacia. Francikano governo trubu te pindžarel e karavanuren thaj te dikhel pe lende sar jekh forma pala bešimasko than.

5.4 Portugal

• Dinipe zorako e Integraciake Aktiviteturenge save si ande relacia Sociale Žutimaske paragrafurenca: Portugalesko governo trubul te nevljarel piro sociale integraciako programo savo si ande relacia pala RSI po drom te e edukaciake programura dinde RSI-eske recipienturenge sar rezultato den lenge reintegraciasa po butjarimasko marketo. E kursura pala ramosaripe thaj ginavipe naj dosta thaj trubul te kerel pes maj but. Manuša andar Portugal save keren politika musaj te džanen, kaj šaj thaj kana god šaj te keren rromani kulturaki praksa trubulipa e manušengi andar varesavi grupa. RSI recipientura trubun te aven ando šaipe te alosaren sar savo treningo vaj sertifikato kamen; kava ja del šaipe Rromenge te astaren sertifikato pala buti pala savi si len intereso.
• Ker šaipe pala dinipe žutimasko pala cikne butja/biznisura: Iniciativa kaski ares si te žutin korko-žutimaske aktivitetura pala e Rroma trubun te aven maj barethaj maj buxle. Keripe publike kreditoske aranžmanurengo e manušenge (sar individualcura) saven naj varesave sajekutne (permanente) love si maj baro aktiviteto ande kadi regia, vaš odi kaj si e Rroma ciredine pe rig (naj len šaipe) te len love sar udžile andar e banke/bank loans. Putaripe gasave kreditoske aranžmanurengo trubul te žutil vi špala kinipe e kherengo, sar vi te del pes šaipe rromane familienge te astaren PER. Vaš odi kaj si o zakono thaj o sistemo pala astaripe kadale lovengo but zuralo/rigid kava trubul te avel than kaj o barederipe trubul te žutil e Rromenge.
• Nev ljaripe e zakonosko thaj e Politikako pala urbanizmo/keripe e kherengo: E Portugalesko governo trubul, bi adžukarimasko, te nevljarel akanutno zakono thaj politika ande relacia pala urbanizmo, pe thana kaj dikhel pes kaj si diskriminacia vaj kaj dikhel pes kaj šaj avel bari segregacia mamuj Rroma. O PER programo trubul specialo te nevljarel pes po drom te našel katar keripe e diskriminaciako thaj getoizacia rromane komunitetongo ando portugali. Keripe neve urbanizmoske planosko trubul te avel paše paa utilizacia e Rromenge thaj naj numaj kodolenge save si registruime ande maj palutne 10 berša. Miškipe/movement ando regularo thaj adekvato socialo urbanizmo kodole Rromengo save bešen ande khera vaj gava kaj si segregacia thaj bilačhe khera trubun te vazen pes opre/te del pese lenge zor so maj sigo.
• Dinipe zorako Sociale Žutimaske Programesko po drok te ciknjarel pes Diskriminacia: Portugalesko governo trubul te bararel o levelo/strato re-dikhimasko spciale servisoske programengo po drom te phagavel pes diskriminacia mamuj Rroma. Kava specialo trubul te kerel pes ando fremo e administraciako thaj specialo pala sociae beneficie thaj urbanizmo. Nacionao governo či trubul te kerel elaboracia numaj pala e standardura vaj trubul te kerel akses pala publike lačhipa.
• Vazdipe opre e Ko-operaciako maškar averčhande/diferente Governoske Departmana: Portugalesko governo trubul te del zor pala maj lačhi ko-operacia maškar averčhande governoke departmana save lie than pala sociale servisura po drom te dikhen kaj si e strategie lačhe kerdine. Lačhi ko-operacia si specialo vasno maškar sociale-servisoske butjarne thaj butjarimaske ofisura. O socialo drakhalin/network si jekh drom maj dur te opre phendino kerel pes.